ساز سه تار، ساز پر طرفدار
ساز سه تار از سازهای ملی ایران و از خانواده تنبور بوده و بسیار نزدیک به تار می باشد. از آنجایی که این ساز مرتبط با هیچ قوم و یا منسوب به ناحیه ای خاص نمی باشد، سازی شهری به حساب می آید. امروزه در موسیقی دستگاهی ایران بسیار رواج یافته است. در دسته بندی سازها نیز به واسطه داشتن سیم (زه) و نواختن آن با مضراب، در دسته ی سازهای زهی مضرابی قرار می گیرد.
ساز سه تار در مسیر تکامل عود باستان ایران و تنبور خراسان قرار دارد. این ساز در نقوش مربوط به دوره ی ساسانی و حتی قبل از آن دیده می شود، از این رو عمر این ساز را می توان بیش از هزار سال تخمین زد، که رفته رفته در طول تاریخ تغییراتی در شکل ظاهری و پرده بندی آن داده شده و به صورت ساز سه تار امروزی در آمده است .
ساز سه تار با ویژگی های خاص خود همواره در طول تاریخ مورد توجه هنر دوستان، شعرا ، عشاق و… قرار گرفته و بسیاری از بزرگان تصوف و عرفان، در سیاحت معنوی خود از این ساز بهره جسته اند. یکی از استادان مسلم و چیره دستی که در این زمان با صدای سه تار خود گوش ها و روح ها را نوازش میداد، استاد جلال ذوالفنون بود.
ساز سه تار از چه بخشهای تشکیل شده است؟
کاسه ساز سه تار
کاسهٔ سه تار از نظر ساختاری مانند کاسهٔ عود یا تنبور بوده ولی کوچک‌تر از آنها و گلابی شکل است. درازای کاسه سه تار از ۲۶ تا۳۰ سانتی‌متر، پهنای آن به تناسب بین ۱۲ تا ۱۶ سانتی‌متر و ژرفایش نزدیک ۱۳ سانتی‌متر است و معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته می‌شود. ساختار کاسه، هم می‌تواند یک تراش یک تکه از چوب باشد و هم از ترک های جداگانه و به هم چسبیده ساخته شده باشد.
صفحه ساز سه تار
روی کاسهٔ سه تار با تخته‌ای نازک از چوب پوشیده شده است که به آن صفحه گفته می‌شود. صفحه دارای سوراخ هایی برای خروج صدا است و معمولاً دست راست نوازنده روی آن قرار می‌گیرد. اما در مواردی خاص برای افراد چپ دست، عکس این مورد صادق است.
سوراخهای روی صفحه
این سوراخها برای تنظیم صدای ساز ایجاد می شوند.
دسته ساز سه تار
درازای دسته ۴۰ تا ۴۸ سانتی‌متر و قسمتی که گوشی‌ها در آن تعبیه می‌شوند ۱۲ سانتی‌متر و پهنای دسته ۳ سانتی‌متر است. بعضی از سازندگان برای زیباتر شدن و همچنین برای افزایش عمر مفید ساز، از نوعی استخوان که معمولاً استخوان شتر است برای پوشاندن دسته استفاده می‌کنند.
شیار کنار دسته
شیاری است که در موقع بستن پرده ها از آن استفاده می شود.
سر دسته
قسمتی از دسته که گوشی های ساز در آن قرار دارند.
خرک
خرک، قطعه ایست متحرک که روی صفحه و به فاصلهٔ سه انگشت از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک سه‌تار بین ۵ تا ۶ سانتی‌متر و ارتفاع آن کمتر از ۱ سانتی‌متر بوده و از جنس چوب ساخته می‌شود. سیم‌ها پس از عبور از شیارهای کم‌عمق روی خرک از طول دسته عبور کرده و توسط شیطانک به گوشی‌ها می‌رسند.
سیم
سه تار چهار سیم فلزی دارد که با ضربه ناخن انگشت سبابه به ارتعاش در می آیند.
سیم‌گیر
سیم‌گیر در بخش پایانی کاسه ساز قرار دارد و برای نگهداری سیم‌ها استفاده می‌شود. در گذشته سیم گیر را بیشتر از جنس استخوان می‌ساختند، اما امروزه نوع چوبی آن معمول‌تر است.
شیطانک
شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز قرار می‌گیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته می‌باشد.
گوشی
سیم از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی‌های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته می‌شوند. با چرخاندن گوشی‌ها می‌توان ساز را کوک کرد.
پرده
پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس رودهٔ حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دستهٔ سه‌تار به صورت سه‌لایی و چهارلایی بسته می‌شوند و وظیفهٔ تقسیم‌بندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند. تعداد پرده‌ها ۲۶ عدد است که که یکی از آنها قبل از شیطانک بسته می‌شود و فاصلهٔ آن با شیطانک در صدای سه‌تار مؤثر است.
سه تار امروزی به رغم نامی که از گذشته برایش به یادگار باقی مانده دارای چهار سیم است که در قدیم سه سیم (تار) داشته، به‌روایتی مشتاق علیشاه کرمانی (شهادت ۱۳۰۶ ه.ق) عارفی که با سه تار و موسیقی آشنایی داشته سیم دیگری بین سیم دوم و سوم اضافه کرده و اینک سه تار در حقیقت چهار سیم یا چهار تار دارد . این سیم را واخوان و بعضی ها سیم مشتاق می نامند.
خصوصیات ساز سه تار
- به نسبت دیگر سازها، دارای حجم صوتی کم، ولی در عین حال لطیف، نافذ، ظریف و دلنشین است.
- بین سازهای مضرابی در موسیقی ردیف، تنها سازی است که مضراب مجزا نداشته و با ناخن سبابه نیز نواخته می شود. در نتیجه احساس مخصوصی به نوازنده دست داده و صمیمیت بیشتری بین او و سازش بر قرار می شود.
- کوچکی جثه، وزن کم و بغل گرفتن ساز هنگام نواختن، در برقراری ارتباط معنوی بین ساز و نوازنده بسیار موثر است .
- کمی حجم صوت این ساز عاملی شده تا کمتر چهره ی عمومی پیدا کند و از طرفی موقعیت خاص خود را در خلوت نوازنده و شنونده تحکیم بخشد.
- چون مضراب سه تار در حالت معمولی به چند سیم برخورد می کند ، امکان ایجاد کوک های متنوع و چند صدا بر روی این ساز وجود دارد ( نظیر شیوه های نوینی که استاد احمد عبادی در کوک سه تار ایجاد نمود و مشتمل بر هفتاد کوک می باشد).
- به علت محدودیت تعداد سیم ، عدم وجود عوامل تغییر دهنده صدا ، مثل هم کوکی سیم ها، نداشتن پوست ( برخلاف ) تار و … صدای این ساز خالص و نافذ بوده و از طرفی کمتر دچار تغییر کوک در حین نواختن می شود.
- از معدود سازهایی است که همنوازی آن ( گروه نوازی سه تار ) از زیبایی خاصی بر خوردار است.
هنرجویان سه تار می بایست برای خرید سه تار به مشخصات فیزیکی ساز دقت کنند. برای خرید سه تار خوب به چه نکاتی باید توجه کرد؟
نحوه نواختن سه تار
از اصول بنیادی نوازندگی سازهای زهی مضرابی موسیقی ایرانی، آن است که هیچ گاه نغمه ای (نتی) به صورت تنها اجرا نمی شود . بلکه همیشه بایک صدای واخوان پشتیبانی می شود. ( واخوان عبارت است از اجرای مداوم یک یا چند صدا در طول اجرای قطعه ) تقریبا در تمامی سازهای زهی مضرابی همانند انواع تنبور و دوتار درموسیقی نواحی معاصر ایران در مناطق مختلف خراسان (شمال ،شرق) گلستان (ترکمن) مازندران، کرمانشاه، آذربایجان ( شرقی و غربی ) آن است که همواره یکی از سیم ها وظیفه اجرای ملودی و دیگری که معمولا به فاصله چهارم و یا پنجم نسبت به سیم اول کوک شده نقش واخوان را به عهده دارد . در نوازندگی سه تار معاصر به شیوه قدما نیز مضراب به گونه ای نواخته می شود که همواره هنگامی که سیمی به ارتعاش در می آید سیم بالای آن به عنوان واخوان به ارتعاش در می آید.
میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، نور علی برومند، ارسلان درگاهی، یوسف فروتن، سعید هرمزی، داریوش صفوت، احمد عبادی، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، پرویز مشکاتیان،حسین علیزاده، داریوش طلایی، داریوش پیرنیاکان، مجید درخشانی، کیوان ساکت، حمید متبسم، مسعود شعاری از نوازندگان مشهور ساز سه تار می باشند.
آموزش سه تار
اگر علاقمند به شروع آموزش این ساز دلنشین هستید حتما کلیک کنید
