سه‌تار جزء سازهای اصیل ایرانی است که به دلیل صدای نرم، دلنشین و عارفانه‌اش، جایگاه ویژه‌ای در دل دوست‌داران موسیقی سنتی ایران دارد. نحوه‌ی مضراب زدن سه تار یکی از مهم‌ترین عناصر در نوازندگی این ساز است. اجرای درست مضراب، نه‌تنها صدای ساز را شفاف و دلنشین می‌کند، بلکه هویت ریتمیک و بیانی نوازنده را نیز شکل می‌دهد. با ایجاد عادت‌های مضراب زدن صحیح در سه تار، هنرجویان می‌توانند اجرای زیبایی داشته باشند. هدف ما در این مطلب این است که شما را با اهمیت مضراب‌زنی، روش‌های صحیح اجرا و مفهومی به نام مضراب ریز آشنا کنیم.
چرا مضراب زدن سه تار به شکل درست مهم است؟
اصولا هنرجویان در آغاز آموزش سه تار تصور می‌کنند که مهم‌ترین بخش نوازندگی سه تار، انگشت‌گذاری است و به همین دلیل روی تکنیک‌های دست چپ تمرکز می‌کنند. حال آن‌که کیفیت صدا و موسیقی نهایی، تا حد زیادی به مضراب زدن و نحوه‌ی حرکت دست راست بستگی دارد. دلایل اهمیت مضراب‌زنی عبارت‌اند از:
تعیین کیفیت صدا
زمانی که شما به درستی مضراب را اجرا کنید، صدایی شفاف، متمرکز و گوش‌نواز تولید می‌شود. درحالی‌که مضراب ضعیف یا کج، منجر به تولید صدایی مبهم، خفه یا ناهنجار می‌شود.
بیان و احساس موسیقایی
سه تار به احساسی‌ترین ساز ایرانی شهرت دارد. نوع مضراب زدن در انتقال احساسات نقش زیادی دارد. به طور کلی از طریق شدت و نرمی مضراب، می‌توان احساسات مختلف مانند غم، شادی، تأمل یا انرژی را به شنونده منتقل کرد.
ریتم‌سازی
شما زمانی میتوانید ریتم بسازید که بتوانید به درستی مضراب را اجرا کنید. در نتیجه برای ریتم‌سازی و ایجاد هماهنگی با ضرباهنگ باید مضراب به درستی اجرا شود.
کنترل دینامیک
در نهایت کنترل دینامیک قطعه از طریق اجرای درست مضراب صورت می‌گیرد. شما با مضراب میتوانید شدت و ضعف صدای هر نت را کنترل کرده و دینامیک موسیقی را در دست بگیرید.
تکنیک‌های مضراب زنی در سه تار برای مبتدی‌ها
برای داشتن مضراب صحیح، رعایت اصول زیر ضروری است. هنرجویان باید از همان ابتدا، عادت‌های درست را در خود ایجاد کنند تا در آینده با اشکالات تکنیکی مواجه نشوند.
داشتن آرامش و خونسردی
از نکات اولیه مضراب زدن سه تار، داشتن آرامش و جلوگیری از هرگونه انقباض در دست راست است. در حین مضراب‌زنی نباید هیچ فشاری اعمال شود، چون فشار باعث سفتی دست راست می‌شود. شیوه صحیح مضراب زدن سه تار، استفاده از سنگینی و وزن انگشت اول یا انگشت سبابه است. درواقع صدای قوی و حجیم سه تار، هیچ ربطی به محکم مضراب زدن ندارد، بلکه به نیروی وزن انگشت که به وسیله ناخن روی سیم‌ها اعمال می‌شود، مرتبط است. در مضراب زدن هرچه دست جمع‌تر باشد و عمق بیش‌تری در دست ایجاد کنیم، مضراب راحت‌تر حرکت می‌کند. ولی هرچه عمق دست کم باشد، مضراب به سیم‌ها گیر می‌کند و نمی‌توانیم حرکت را کامل انجام دهیم.
ثابت نگه داشتن انگشت‌ها
در هنگام مضراب زدن، انگشت کوچک، انگشت حلقه و انگشت شست باید روی صفحه ثابت باشند و بعد دست‌تان به حالت جمع شده روی صفحه قرار بگیرد. به این صورت که انگشت میانی و انگشت سبابه به طور همزمان با هم بالا و پایین می‌روند. برای زدن مضراب به نیروی خاصی نیاز ندارید چرا که استفاده از نیروی زیاد باعث خستگی زود هنگام مفصل انگشت می‌شود و نوازنده خیلی سریع خسته می‌شود. مضراب را نرم و بدون فشار بنوازید. فراموش نکنید که مضراب راست چون از بالا به پایین می‌آید، همیشه قوی‌تر از مضراب چپ اجرا می‌شود. شدت مضراب چپ، کم‌تر از مضراب راست است چون مضراب چپ همان برگشت مضراب راست است.
شکل و فرم ناخن نوازنده
عامل دیگری که در شیوه صحیح مضراب زدن سه تار خیلی مهم است، شکل و فرم ناخن نوازنده است. بسیاری از نوازندگان و هنرجویان با این مشکل مواجه هستند که هنگام نواختن سه تار، ناخن انگشت اشاره‌شان به انگشت‌های کناری یا حتی به سیم‌ها برخورد می‌کنند. برای برطرف کردن این مشکل نباید ناخن‌های‌تان را بیش‌تر از 4 الی 5 میلی‌متر بلند کنید. همچنین باید به درستی ناخن‌های‌تان را سوهان بکشید. به این صورت که، نوک و دو طرف ناخن‌ها را باید صاف کنید تا از حالت گرد خارج شوند، سپس از سمت چپ ناخن به سمت راست، به نوک ناخن‌تان شیب کمی بدهید. در این مدل گوشه چپ ناخن کمی بلندتر می‌شود و مضراب‌زنی سه‌تار برای‌تان آسان‌تر می‌شود.
وضعیت صحیح دست راست
علاوه‌بر بلند بودن و شکل نادرست ناخن‌ها، زاوبه نامناسب قرارگیری مچ دست هم در برخورد ناخن‌ها به سیم‌ها دخیل است. به طور کلی باید وضعیت قرارگیری دست‌تان به این شکل باشد که:
- دست راست‌تان باید راحت و آزاد باشد، بدون هیچ‌گونه انقباض یا فشار اضافی.
- مچ دست‌تان را به حالت افقی طوری تنظیم کنید که گوشه سمت چپ ناخن به سیم برخورد کرده و از آن عبور کند.
- مچ دست نباید خیلی بالا یا خیلی پایین قرار بگیرد؛ بلکه باید در امتداد طبیعی ساعد باشد.
- انگشت‌ها نباید زیاد باز یا بسته باشند.
- از مچ برای اجرای مضراب استفاده کنید، نه از انگشت یا بازو.
تمرین گام‌به‌گام
یکی از دلایل دشوار بودن مضراب زدن اصولی در سه تار برای هنرجویان مبتدی این است که گام‌به‌گام پیش نمی‌روند. بسیاری از هنرجویان در روند یادگیری سه تار عجول هستند و به جای اینکه مرحله‌به‌مرحله پیش بروند، یکباره سراغ تکنیک‌های پیچیده‌تر می‌روند. دررابطه با مضراب زدن سه تار هم، یکباره سراع اجرای مضراب ریز می‌روند.
زدن مضراب ریز به تمرین و تکرار زیادی نیاز دارد و از همان جلسات اول نباید سراغ مضراب ریز بروید. بلکه باید از سرعت خیلی پایین شروع کنید و آرام‌آرام آن را بهبود ببخشید.
مضراب ریز سه تار چیست؟
یکی از زیباترین و مهم‌ترین تکنیک‌های مضراب‌زنی سه‌تار، مضراب ریز است. این تکنیک به نوازنده اجازه می‌دهد که صدایی لرزان، پیوسته و بسیار احساسی تولید کند که کاربرد زیادی در اجرای قطعات سنتی دارد. مضراب ریز به مجموعه‌ای از مضراب‌های متوالی و سریع راست و چپ گفته می‌شود که به صورت یکنواخت و پیوسته اجرا می‌شود. در واقع، مانند تند تند گفتن «راست چپ راست چپ…» با فاصله زمانی یکسان و کوتاه است. یک مضراب ریز هر چقدر پرتر و ممتدتر باشد بهتر است.
به طور کلی هدف از اجرای مضراب ریز سه تار، ایجاد صدای ممتد و لرزان مشابه ویبره، پر کردن فضاهای موسیقایی و ایجاد حالت‌های عاطفی ویژه مانند سوگ، اشتیاق یا انتظار است.
بسیاری از نوازندگان در اجرای این تکنیک با مشکلاتی روبه‌رو هستند. زیرا ناخن‌شان مانع از سرعت ریز می‌شود و یا به صورت پیوسته به مضراب نمی‌خورد. حتی برخی از هنرجویان از خستگی و درد گرفتن دست‌های‌شان ناراحت هستند. اما تمام این مشکلات قابل حل شدن است و برای هر کدام راه‌حل‌هایی وجود دارد. معمولا همه اساتید موسیقی، نحوه اجرای تکنیک مضراب ریز سه تار را به هنرجویان خود آموزش می‌دهند؛ اما بسیاری از اساتید نحوه تقویت و بهبود این مضراب را آموزش نمی‌دهند. اساتید وب نوازان در آموزش‌های خود به این موضوع توجه ویژه‌ای دارند. آن‌ها تلاش می‌کنند تا با تمرین‌هایی که به هنرجویان ارائه می‌دهند، به آن‌ها در اجرای دقیق‌تر این تکنیک کمک کنند.
چرا اجرای صحیح مضراب ریز سه تار دشوار است؟
اجرای مضراب ریز با تمرین اصولی سه تار، تقویت می‌شود، ولی باید صبور بود و از عواملی که باعث ایجاد خطا در فرآیند یادگیری می‌شوند، دوری کرد. به طور کلی دو عامل مهم باعث می‌شود که مضراب‌زنی ریز سه تار سخت باشد که شامل موارد زیر می‌شود:
تمرین کم و اشتباه
برای یادگیری تکنیک‌های هر سازی، تمرین منظم و اصولی شرط اصلی یادگیری آن تکنیک است. اجرای مضراب ریز سه تار هم از این قائده مستثنی نیست. راز دستیابی به این مهارت این است که تمرین‌های خود را از سرعت آهسته شروع کنید. سپس به مرور و پس از این که تسلط موردنیاز را به دست آوردید، به ندرت سرعت اجرای خود را بالا ببرید. متاسفانه بیش‌تر هنرجویان این نکته را رعایت نمی‌کنند و می‌خواهند از همان ابتدا سرعت مضراب ریزشان بالا باشد. اما حقیقت این است که یک مضراب ریز اصولی و خوب بعد از چندین ماه تمرین شکل می‌گیرد.
وضعیت اشتباه دست‌ها
در برخی مواقع به علت وضعیت قرارگیری اشتباه دست‌های‌تان روی صفحه ساز، مضراب به درستی شکل نمی‌گیرد. مثلا ناخن‌تان به سیم، گیر می‌کند و یا در مضراب چپ دچار مشکل می‌شود. در این صورت باید وضعیت دست‌ها در هنگام نوازندگی اصلاح شود. دقت کنید که بهترین مکان برای مضراب زدن در سه تار وسط صفحه است.
برای مضراب زدن، به دست و مچ‌تان شکل مورب بدهید و ناخن‌های‌تان را جوری روی سیم‌ها بزنید که ناخن ضربه بزند و رد بشود. برای اینکه در این قسمت دچار مشکل نشوید، ناخن‌های خود را به شکل اصولی سوهان بکشید.
نحوه تقویت مضراب ریز سه تار
با توجه به توضیحاتی که ارائه شد متوجه شدید که اجرای صحیح مضراب ریز با تمرین و تکرار پیوسته میسر می‌شود. در ادامه سه تمرین به شما آموزش می‌دهیم که از طریق این تمرینات میتوانید به اجرای مضراب ریز سه تار مسلط شوید. هر سه تمرین را روی سیم اول « دو دست باز» بنوازید.
تمرین با سرعت چنگ
کند‌ترین حالت تمرین برای مضراب ریز سه تار، تمرین با سرعت چنگ است. در این تمرین به ازای هر نت سیاه، دو مضراب می‌خورد. یعنی در هر میزان چهار مضراب راست و چپ خواهیم داشت. سعی کنید این تمرین را با زمان‌بندی دقیق انجام دهید تا سرعت مضراب طبق همین الگو باشد. بالای نت‌ها علامت‌های راست و چپ مشخص شده است. مضراب‌های راست و چپ را کاملاً دقیق اجرا کنید و 5 دقیقه برای این تمرین زمان در نظر بگیرید.
تمرین با سرعت دولاچنگ
در این تمرین نسبت به تمرین قبل، سرعت دو برابر می‌شود؛ یعنی به ازای هر نت سیاه چهار نت دولاچنگ خواهیم داشت. پس چهار مضراب راست و چپ می‌خورد. بنابراین در هر میزان هشت مضراب راست و چپ خواهیم داشت. با دقت این تمرین را اجرا کنید. شاید کمی انگشت‌ها‌ی‌تان درد بگیرد، اصلا نگران نباشید، این موضوع کاملا طبیعی است؛ زیرا عضلات و مفاصل در حال شکل‌گیری و ورزیده شدن هستند. مانند تمرین قبلی این تمرین را نیز به مدت 5 دقیقه انجام دهید.
تمرین با سرعت سه لاچنگ
در این بخش از تمرین، سرعت چهار برابر تمرین اول خواهد بود، به طوری که به ازای هر نت سیاه هشت نت سه لاچنگ خواهیم داشت. بنابراین در هر میزان شانزده مضراب راست و چپ خواهیم داشت. در واقع، این سرعت اصلی مضراب «ریز» در سه تار است. هدف ما از انجام تمرین‌ها دسترسی به این سرعت است. البته به صورت ممتد و صحیح باید آن را اجرا کنید؛ پس حتما از اجرای کند شروع کنید تا مرحله‌به‌مرحله به این سرعت برسید. حداقل 5 دقیقه تمرین برای این درس در نظر بگیرید.
سعی کنید این تمرینات را به صورت روزانه و منظم انجام دهید تا پس از گذشته چند هفته شاهد پیشرفت خود باشید.
نکات مهم در اجرای مضراب ریز سه تار
برای اینکه بتوانید خیلی زود روی مضراب ریز تسلط پیدا کنید، به نکات زیر توجه کنید:
- سرعت بالا با ثبات: مضراب‌های راست و چپ باید با سرعت زیاد، اما با شدت برابر و یکنواخت اجرا شوند.
- عدم فشار اضافی: انگشتان نباید به سیم فشار بیاورند. کافی است ناخن یا نوک انگشت به نرمی سیم را لمس و رها کند.
- کنترل مچ و انگشتان: ریز باید از ترکیب مچ و حرکت نرم انگشت حاصل شود.
- شروع آرام، افزایش تدریجی سرعت: هنرجو ابتدا باید ریز را با سرعت کم تمرین کند و به‌تدریج سرعت آن را افزایش دهد، تا جایی که صدا یکپارچه و روان شود.
نتیجه‌گیری
در نتیجه اگر به صدادهی زیبا، بیان موسیقایی دقیق و تسلط کامل بر ریتم علاقه دارید، باید از همان ابتدا به مضراب زدن اصولی توجه ویژه‌ای کنید. زیرا صدای دلنشین از یک مضراب‌زنی خوب آغاز می‌شود.
مضراب، به خصوص مضراب ریز، قلب تپنده‌ی نوازندگی سه‌تار است. برای هنرجویان مبتدی، یادگیری اصولی مضراب، یکی از اولین و حیاتی‌ترین گام‌ها در مسیر نوازندگی موفق است. درک تفاوت بین مضراب صحیح و نادرست، آشنایی با تکنیک‌هایی مانند مضراب ریز و تمرین مستمر باعث می‌شود که صدای زیباتری از ساز خود بگیرید. همچنین در چنین حالتی، میتوانید ارتباط عمیق‌تری با موسیقی و روح آن برقرار کنید.
تمامی این نکات در کلاس آنلاین موسیقی وب نوازان توسط اساتید آموزش داده می‌شوند. پس اگر قصد یادگیری اصولی سه تار را دارید و می‌خواهید که نکات پایه‌ای را خوب یاد بگیرید، میتوانید آموزش خود را زیرنظر اساتید باتجربه‌ی ما بگذارنید. برای کسب اطلاعات بیش‌تر درباره‌ی شرایط کلاس‌های آموزشی، رزومه‌ی اساتید و … میتوانید از راهنمایی تخصصی و رایگان ما بهره ببرید.
خبرنامۀ وب‌نوازان را از دست ندهید!
هر هفته یک محتوای اختصاصی همراه با جدیدترین مقالات و نکات آموزشی موسیقی را برای شما می‌فرستیم.
