تشخیص دستگاه در موسیقی ایرانی موضوعی است که بسیاری از علاقه مندان به موسیقی اصیل و سنتی ایران خواستار آن هستند. می دانیم که موسیقی ایرانی از دستگاه ها و گوشه های مختلفی تشکیل می شود و حال و هوای هر دستگاه با دیگری متفاوت است. اما اگر بخواهیم با شنیدن یک آهنگ دستگاه آن را تشخیص دهیم باید به کدام ویژگی ها توجه کنیم؟ این سوالی ست که در این مقاله تلاش می کنیم پاسخ آن را بررسی کنیم. با ما همراه باشید.
پیش نیاز تشخیص دستگاه در موسیقی ایرانی
در حقیقت تشخیص دستگاه هنگامی که در حال شنیدن یک آهنگ سنتی هستید ساده نیست و می توان گفت کار دشواری است. برای این منظور، باید مدت زمان زیادی را در بتن موسیقی ایرانی بوده باشید. ساز نواخته باشید و قطعه های مختلفی از هنرمندان سنتی ایرانی گوش کرده و در زمینه آن مطالعه موسیقیایی داشته باشید.
پس می توان گفت اولین چیزی که برای تشخیص دستگاه ها نیاز دارید، توانایی نواختن یک ساز است. آن هم سازهای ایرانی مثل تار ، سه تار، سنتور، قانون، ویولن ایرانی و… که بتوانید نکات موسیقی ایرانی را بر آن ها پیاده سازی کرده و درک کرده باشید. اگر توانایی نواختن حداقل یکی از این ساز ها را دارید می توانید قدم بعدی را برای تشخیص دستگاه ها بردارید. گوش کردن به آهنگ های ایرانی سنتی باعث می شود گوش شما تقویت شده و به تفاوت این آهنگ ها با هم آشنا شود. این مورد در یادگیری نیز بسیار موثر واقع می شود.
مورد بعدی که به شما در تشخیص دستگاه در موسیقی ایرانی کمک می کند آموزش اصول و مبانی کلی موسیقی است؛ با یادگیری تئوری موسیقی چه از طریق شرکت در کلاس سلفژ و چه از طریق خواندن کتاب های تئوری موسیقی می توانید به پایه و اساس موسیقی مسلط شوید و این در تشخیص های موسیقیایی به شما کمک خواهد کرد. شما می توانید با فراگیری اصول تئوری موسیقی آنها را بفهمید و بر ساز خود پیاده سازی کنید.
از همه ی مواردی که تاکنون گفته شد می توان نتیجه گرفت برای تشخیص دستگاه در موسیقی ایرانی شما باید یک پیش زمینه ی کلی از موسیقی داشته و به سطح خوبی از نوازندگی یک ساز ایرانی رسیده باشید. با این تفاسیر اکنون چگونه می توان فهمید که یک آهنگ سنتی در چه دستگاهی ساخته شده است؟
تشخیص دستگاه در موسیقی ایرانی
روش اول
تشخیص دستگاه ها برای اساتید و نوازندگان با تجربه ساده است زیرا آن ها با هر دستگاه و گوشه های آن، همینطور با حال و هوای آن ها به خوبی آشنا هستند و گوش موسیقی قوی دارند. برای شما نوازندگانی که آشنایی کمتری دارید و می خواهید به تسلط برسید یکی از راه ها این است که دستگاه های مختلف را شناخته و برای هر کدام دو سه آهنگ گوش کنید. پس از آن یک آهنگ دیگر را گوش دهید اکنون با دقت می توانید متوجه شباهت تقریبی آن به یکی از آهنگ های قبلی که می دانستید در چه دستگاهی ساخته شده اند، شوید. این روش نیاز دارد آهنگ های زیادی را گوش داده باشید و تقریبا با حال و هوای آهنگ ها و دستگاه هایشان آشنا باشید. به مرور زمان با این روش گوش شما تقویت می شود و با شنیدن نت ها و فواصل یک آهنگ دستگاه را تشخیص می دهید. سعی کنید دائما به آهنگ های مختلف گوش کنید و مقایسه انجام دهید که به کدام نت ها و فواصل نزدیکتر است و یا به کدام آهنگ شباهت بیشتری دارد.
روش دوم
در روش دوم تشخیص دستگاه در موسیقی ایرانی، با این فرض که شما از فواصل دستگاه ها و آوازها بر ساز آگاه هستید، باید سعی کنید نت هایی که تشخیص داده اید را با ساز اجرا کنید. مثلا شما می دانید که دستگاه چهارگاه از نتهای سل، لاکرن، سی، دو، رکرن و… تشکیل می شود، اکنون سعی کنید نت های آهنگی که شنیده اید را بر ساز خود اجرا کنید. با روش سعی و خطا می توان متوجه شد که در آهنگی که گوش داده اید هم از همین نت ها استفاده شده است. این روش مناسب زمانی ست که شما تقریبا نت های یک آهنگ را تشخیص داده اید و سازتان نیز در دسترس شما است.
شناخت دستگاه ها از طریق خصوصیات و حال و هوای آنها
در برخی مواقع می شود با توجه به حال و هوای آهنگ دستگاه آن را شناخت. به عنوان مثال برخی نوازندگان تشخیص دستگاه های شور و ماهور از آهنگ ها را بسیار ساده می دانند. یا شناخت دستگاه چهارگاه با حال و هوای پهلوانی و موقر و متینی که دارد برای بسیاری ساده می باشد. دستگاه شور-دشتی حال و هوای غم و اندوه را دارد. برخی دستگاه ها و آواز ها به سختی از هم تمییز داده می شوند. مثلا دستگاه ماهور و راست پنجگاه و نوا. مشخصه های بسیاری در دستگاه ها وجود دارد که با دانستن آنها می توانید تا حدودی تشخیص راحتی داشته باشید. به عنوان نمونه، نت شاهد، حالات بالارونده و پایین رونده، دانگ ها و… که می توانید با مطالعه ی کتاب های مختلف تئوری موسیقی و ردیف موسیقی ایرانی آگاهی و تسلط خود را بر آن ها بالا ببرید. در ادامه یکی از کتابها را معرفی کرده ایم.
کتاب شناخت دستگاه های موسیقی ایرانی
این کتاب با هدف ایجاد روشی آسان و عملی برای تشخیص دستگاه در موسیقی ایرانی، توسط محمدرضا فیاض تهیه و تالیف گردیده است. این مجموعه 7 سی دی دارد که در آن ها بیشتر از صد مثال صوتی آورده شده است. محتوای این سی دی ها توسط نوازندگان تار، سه تار و کمانچه اجرا شده اند. در سه سی دی اول پایه و اساس نظری مفهوم دستگاه و از ساده ترین مبانی موسیقی ایرانی تا مباحث نیمه تخصصی آن بررسی می شود. در چهار سی دی بعد نیز وارد مباحث تخصصی تر شده و تشخیص دستگاه های موسیقی ایرانی برای مخاطب امکان پذیر می شود. این مجموعه در سال 1391 منتشر شد.
کتابهای زیادی در خصوص آموزش ردیف موسیقی ایرانی منتشر شده اند که شما با مطالعه آن ها می توانید از ابتدا به طور کامل ردیف و دستگاه ها را یاد بگیرید. در این مقاله سعی شد روش هایی برای تشخیص دستگاه های موسیقی ایرانی ارائه شود. اما در برخی آهنگ ها، تنظیم کننده از بیش از یک دستگاه در اثر استفاده می کند و شاید نتوان آن ها را در یک آهنگ از هم تشخیص داد. در کل با تمرین مداوم و سعی در تقویت گوش موسیقی، شما می توانید به همه اهداف موسیقیایی خود دست یابید.
