ساز تنبک به عنوان ریتمیکترین ساز ایرانی حکم قلب تپنده را در موسیقی سنتی ایرانی دارد. این ساز با ایجاد هارمونی در موسیقی سنتی ایرانی، نقش کلیدیای ایفا میکند و از طرف دیگر، به تنهایی نیز صدای گرم و دلنشینی دارد. به طور کلی تنبک به عنوان ساز همراه و مستقل، جایگاه خاصی در موسیقی ایرانی دارد. یادگیری تنبک باعث تقویت حس ریتم و هماهنگی در درک موسیقی شما میشود. درواقع یادگیری این ساز میتواند نقطهی مناسبی برای آغاز موسیقی باشد. در این مقاله به طور کامل دربارهی این ساز توضیح میدهیم.
تنبک یا تمبک؟ نگاهی به نامگذاری این ساز کوبهای
همانطور که از ظاهر ساز تنبک مشخص است، این ساز جزء طبلهای جامیشکل به شمار میرود که به داربوکا در کشورهای عربی و ترکیه و به زیربغلی در افغانستان، شباهت زیادی دارد.
درباره نامگذاری این ساز، هنوز یک نظر واحدی وجود ندارد. «بهمن رجبی» معتقد است که نام این ساز در اصل تنبک بوده و تبدیل آن به تمبک به دلیل قلب حرف «ن» ساکن به «م»، قبل از حرف «ب» است. از طرف دیگر چون در نوازندگی تنبک، از تکنیکهایی به نامهای «تُم»، «بَک»، «پلنگ» و «ریز» استفاده میشود، میتوان اینطور برداشت کرد که نامگذاری «تمبک» بر اساس همین اسامی صورت گرفته است. از دیدگاه زبانشناسان واژه Tambourine که در زبانهای اروپایی برای تمبک به کار میرود از واژهی تنبور پهلوی برداشته شده است.
از سوی دیگر تنبک به ضرب یا تمپو نیز شناخته میشود. لازم است بدانید که در زبان عربی به تمبک، تمپو گفته می شود که به معنای ضرب یا ریتم، است.
مروری کوتاه بر تاریخچهی ساز تنبک
تنبک (که در برخی مناطق با نامهای دیگری همچون «ضرب» یا «دُمبک» نیز شناخته میشود) سازی است باستانی و ریشهدار در فرهنگ موسیقی ایرانی. ردپای این ساز را میتوان در نقاشیها و نگارههای دوران ساسانی و حتی پیشتر نیز یافت. بر اساس این مستندات میتوان به قدمت دیرینهی این ساز پی برد که در جشنها و جنگها نواخته میشده است. تنبک ریشه در سازهای کوبهای باستانی داشته و با سایر سازهای مشابه در فرهنگهای مختلف ارتباط دارد.
این ساز، ریشهی باستانی در موسیقی ایرانی دارد و در طول تاریخ تغییر و تحول بسیاری داشته است. از سازهای کوبهای ساده تا تمبکهای امروزی با طراحیهای متنوع، این ساز همواره همراه موسیقی ایرانی بوده است.
تمبک تحولات بسیاری در طول تاریخ ایران داشته و نقش نوازندگان برجسته در شکل گیری و تکامل سبکهای مختلف نواختن بسیار برجسته است. این ساز در دورهی قاجار موردتوجه زیادی قرار گرفت و در مراسمهای تعزیه، قهوهخانهها و مکانهایی که افراد جمع میشدند، نواخته میشد.
سپس در دوران پهلوی و شکلگیری موسیقی نوین، تنبکنوازی وارد مرحلهی جدید شد. بدون شک نمیتوان نقش نوازندگان معروف را در برجستهکردن تنبک نادیده گرفت. یکی از این افراد که نه تنها خود نوازندهی متبحری بوده، بلکه توانست شاگردان ماهر بسیاری نیز تربیت کند، حسین تهرانی است. درواقع به یمن وجود چنین اساتیدی، ساز تنبک به عنوان سازی مستقل شناخته شد و تکنیکهای پیشرفته در نوازندگی تنبک ایجاد شد
در نهایت باید گفت که تنبک، تأثیر بسیاری بر موسیقی سنتی و مدرن ایران داشته و جایگاه آن در ارکسترهای مختلف مشهود است.
ساختمان و اجزای اصلی تنبک
اگر نگاهی به سازتان بیندازید متوجه سادگی این ساز میشوید. به طورکلی تنبک از اجزای ساده اما هماهنگ و اصولی تشکیل شده است. شناخت این اجزا به هنرجوی مبتدی کمک میکند تا ساز خود را بهتر درک کند:
بدنه (تنه یا کاسه)
تنبک را در گذشته از چوب، سفال و گاهی هم فلز میساختند. امروزه ولی بدنهی تنبک معمولاً از چوب یک تکه درختانی مانند گردو، توت، چنار یا افرا تراشیده میشود. این بدنه شکلی شبیه جام دارد و باعث تقویت صدای تولید شده میشود.
دهانه یا پوست
تنبک دارای دهانهای است که روی آن با پوست طبیعی و یا مصنوعی پوشانده میشود. صدایی که از ساز تولید میشود با کوبیده شدن انگشتها روی این پوست ایجاد میشود.
نفیر یا گلویی (قسمت باریک میان دو دهانه)
این بخش رابط میان کاسه و پایه است و در طراحی آکوستیک ساز اهمیت دارد.
دهانهی کوچک (پا)
در قسمت پایین تنبک، یک دهانهی کوچک وجود دارد که صدا را از درون ساز به بیرون منتقل میکند و در تقویت طنین آن نقش دارد.
نحوهی نشستن و در دست گرفتن تنبک
اولین قدم برای نواختن تنبک، آموختن نحوهی صحیح نشستن و نگهداشتن ساز است. تنبک باید بهگونهای در بغل نوازنده قرار گیرد که پوست آن تقریباً به صورت مایل روبهروی بدن قرار داشته باشد. نوازنده باید با حفظ تعادل، ساز را به ران پای چپ تکیه داده و پای راست را کمی جلوتر بگذارد. ستون فقرات باید صاف باشد تا در درازمدت از بروز آسیبهای جسمی جلوگیری شود.
اصطلاحات رایج در نواختن تمبک
هر سازی دنیای خودش را دارد و در این دنیا اصطلاحات و زبان مشترکی وجود دارد. تنبکنوازان نیز زبان مشترک خودشان را دارند که اصطلاحات زیر را در برمیگیرد.
- ضرب:هر ضربه به پوست تنبک یک ضرب محسوب میشود.
- رمل:ترکیبی از ضربها که یک الگوی ریتمیک را تشکیل میدهند.
- بک:به ضربههایی که به کنارههای تنبک زده میشود، بک گفته میشود و صدای زیر و روشنی دارد.
- تُم:ضربهای که به مرکز پوست تنبک زده میشود و صدای عمیقی دارد، تم است.
- کوبش:ضربه زدن محکم به پوست تنبک.
- پلنگ (یا پلنگکوب):به نوعی ضربهزدن با انگشتان به صورت پیدرپی و سریع برای تولید ریتمهای ریز گفته میشود.
- رول: منظور از رول، اجرای پشت سر هم صداهای سبک با انگشتان بهصورت چرخشی است.
مهمترین و شاخصترین نوازندگان تنبک
در طول تاریخ موسیقی ایرانی، اساتید بسیاری دستدردست هم دادهاند تا ساز تنبک روزبهروز شناختهشدهتر و تکنیکیتر شود. در این بین نام استاد حسین تهرانی میدرخشد، زیرا با تلاشهای او بود که تنبک به عنوان ساز مستقل شناخته شد. البته که دنیای تنبک به استاد تهرانی محدود نمیشود و اساتید دیگری نیز وجود دارند که جزء مهمترین و شاخصترین اساتید تنبک هستند. در این بخش یادی از این اساتید بزرگ میکنیم:
- امیر ناصر افتتاح؛
- بهمن رجبی؛
- نوید افقه؛
- محمد اسماعیلی؛
- جهانگیر ملک؛
- ناصر فرهنگفر؛
و از قدما میتوان از ابوالحسن صبا معلم حسین تهرانی، مسعود خان و عبدالله دوامی، نام برد.
نحوه نگهداری از تنبک
هر نوازندهای برای اینکه بتواند خوب بنوازد باید با سازش ارتباط حسی خوبی بگیرد. یکی از کارهای مهم برای شکلگیری این ارتباط، نگهداری درست از تنبک است. عدم نگهداری درست از ساز، ضمن اینکه سلامت فیزیکی ساز را تهدید میکند، در نوازندگی شما و صدایی که از ساز خارج میشود نیز خلل ایجاد میکند. برای آنکه بتوانید به درستی از سازتان مراقبت کنید، باید اصول زیر را رعایت کنید.
- دوری از رطوبت و گرمای شدید،
- قرار دادن ساز داخل کاور؛
- مراقبت از ساز در محیطهای سرد،گرم و مرطوب؛
- مراقبت از پوست تنبک؛
- عدم استفاده از الکل، اسپری، یا مواد شوینده برای نظافت ساز؛
- جلوگیری از ضربه و خش؛
- بررسی منظم تنبک توسط استاد یا تعمیرکار.
نتیجهگیری
همانطورکه مطالعه کردید، تنبک، یکی از مهمترین سازهای کوبهای ایرانی است که با ریتم دلنشینی که ایجاد میکند، به موسیقی ایرانی، هارمونی خاصی میبخشد. برای افرادی که به سازهای کوبهای علاقه دارند، تنبک فرصتی عالی برای ورود به دنیای موسیقی ایرانی است؛ دنیایی پر از نظم، هماهنگی و احساس. اگر شما هم دوست دارید این ساز ریتیمک را یاد بگیرید، با تمرین مستمر، استفاده از منابع معتبر آموزشی و راهنمایی استاد خوب، میتوانید خیلی زود، در تنبکنوازی رشد کنید.
بسیاری از هموطنان خارج از کشور دوست دارند که این ساز را یاد بگیرند تا به نوعی ریتم موسیقی ایرانی همیشه و همهجا همراه آنها باشد. خبر خوب این است که آموزش تنبک برای هنرجویان مبتدی به شکل آنلاین و با هزینهی مقرونبهصرفه در آکادمی موسیقی آنلاین وب نوازان، امکانپذیر است. درواقع به کمک تکنولوژی شما میتوانید هر کجای دنیا که هستید در کلاس آنلاین موسیقی شرکت کنید و روی ساز خود ضرب بگیرید و بنوازید.
اگر دوست دارید که اطلاعات بیشتری کسب کنید و یا اگر نیاز به راهنمایی تخصصی و رایگان موسیقی دارید، کارشناسان ما آمادهی مشاوره و کمک به شما هستند.
خبرنامۀ وبنوازان را از دست ندهید!
هر هفته یک محتوای اختصاصی همراه با جدیدترین مقالات و نکات آموزشی موسیقی را برای شما میفرستیم.
