اگر سفری به دل تاریخ ایران کنیم، صدای عمیق، دلنشین و رسای ساز کمانچه را می‌شنویم، سازی اصیل و باقدمت که پیشینه‌ی آن به ایران باستان می‌رسد. به نوعی این ساز با صدای پررمز و راز، نافذ و پراحساسش، روایت‌گر قرن‌ها تجربه، اندوه و شادی است. به همین دلیل، یادگیری کمانچه برای افرادی که از یک طرف به موسیقی ایرانی علاقه دارند و از طرف دیگر دوست دارند سازی را یاد بگیرند که در عین صدای گرم و روح‌انگیزش، اصالت دیرینه‌ای هم داشته باشد، مناسب است.
معرفی و بررسی تاریخچه ساز کمانچه
ساز کمانچه یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایرانی است که طنین نوای آن را می‌توان در دوره‌های مختلف تاریخی شنید. در نقاشی‌ها و مینیاتورهای برجای مانده، نقش این ساز ترسیم شده که به نوعی نشان‌دهنده‌ی حضور پررنگش در موسیقی ایرانی است. با این‌حال اولین سند کتبی که در آن نامی از کمانچه آمده است، کتاب «الکبیر» نوشته‌ی فارابی است.
این ساز در دوران صفویه و قاجاریه رشد زیادی کرد تا جایی‌که از اصلی‌ترین سازهای موسیقی ایرانی به شمار می‌رفت. رشد کمانچه بعد از ورود ویولن به ایران و مواجهه‌ی نوازندگان ایرانی با این ساز، بیش‌تر نیز شد. زیرا بعد از ورود ویولن به ایران تغییراتی در کمانچه ایجاد شد که از مهم‌ترین این تغییرات می‌توان به اضافه شدن سیم چهارم به آن اشاره کرد.
به طور کلی کمانچه یا کمانه یکی از سازهای اصیل ایرانی و از دسته سازهای زهی _ آرشه‌‌ای است. صدای این ساز با کشیدن آرشه یا کمانه روی سیم یا زه تولید می‌شود. جالب است بدانید که در سال 2019 هنر ساخت و نواختن کمانچه به عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران در یونسکو به ثبت رسید.
لازم به ذکر است که کاسه‌ی صوتی کمانچه ایرانی و آذری هر دو شبیه به هم هستند و از چوب توت ساخته می‌شوند که با برش‌هایی از عاج تزئین می‌شوند. با این‌حال مهم‌ترین تفاوت کمانچه ایرانی و آذری در شکل ظاهری و رنگ صدای‌شان است.
اجزای ساز کمانچه
اصولا اولین چیزی که هنرجویان مبتدی در آموزش کمانچه یاد می‌گیرند، آشنایی با ساختار ساز و بررسی تمامی اجزای آن است. به همین دلیل در این بخش، اجزای مختلف کمانچه را معرفی می‌کنیم.
کاسه
مهم‌ترین بخش کمانچه، کاسه‌ی آن است. این کاسه کروی‌شکل و توخالی است. روی کاسه پوست نازکی کشیده می‌شود و خرک روی پوست قرار می‌گیرد. کاسه‌های کروی یا به شکل یک تکه هستند و یا چندتکه و ترکه‌ای. تجربه نشان داده است که این نوع کاسه‌ها وزن‌شان بیش‌تر می‌شود و در نتیجه سخت می‌چرخند و همین موضوع نوازندگی را با آن‌ها مشکل می‌کند. ولی کاسه‌های کروی چندتکه، از پوست نازک به شکل ترکه‌ای ساخته می‌شوند که علاوه‌بر وزن کم و راحتی نوازندگی، صدای شفافی نیز تولید می‌کنند. مناسب‌ترین و باکیفیت‌ترین چوب برای ساخت کاسه کمانچه، چوب درخت توت است.
برخی سازگران علاوه‌بر کاسه‌های کروی،کاسه‌ی کمانچه را به شکل مخروط ناقص نیز می‌سازند.
در مناطق غرب کشور مانند لرستان، کرمانشاه، چهارمحال بختیاری و … کاسه مخروط ناقص را به شکل پشت باز می‌سازند که صدای شفاف و قوی‌ای تولید می‌کند. از طرف دیگر در برخی مناطق دیگر ایران مانند ترکمن صحرا، شمال خراسان، شرق مازندران و … کاسه کمانچه را به شکل مخروط ناقص پشت بسته می‌سازند. صدای این نوع ساز در مقایسه با کمانچه‌های پشت باز گرفته‌تر، نرم‌تر و تو دماغی‌تر است.
پوست
بخش دیگری که در ایجاد صدای خوش کمانچه نقش زیادی دارد، پوست است که روی دهانه‌ی ساز کشیده می‌شود. این پوست از پوست حیواناتی مانند آهو، بز و بره تولید می‌شود.
سیم‌ها
بعد از ورود ویولن به ایران، بخشی از کمانچه که بیش‌ترین تغییر را کرد، سیم‌های ساز بودند. سیم‌های کمانچه پیش از ورود ویولن، سه عدد بودند که بعدها سیم چهارمی نیز به آن‌ها اضافه شد. همچنین تا پیش از آن که ویولن به دست نوازدگان و سازگران ایرانی برسد، سیم‌های کمانچه از جنس کمانچه و یا روده‌ی تابیده‌شده‌ی حیوانات بود. به همین دلیل امکان نواختن این ساز در کوک‌های بالاتر وجود نداشت. اما بعد از این‌که سیم‌های فلزی جایگزین سیم‌های طبیعی شدند، صدای ساز نیز تقویت شد.
خرک
خرک به آن بخش از ساز کمانچه می‌گویند که روی پوست قرار می‌گیرد و سیم‌ها از روی آن عبور می‌کنند و به شیطانک و سرپنجه‌ها می‌رسند. اصولا طول خرک 4 سانتی‌متر و ارتفاعش 2 سانتی‌متر است.
سیم‌گیر
قطعه‌ی کوچک فلزی یا چوبی که در انتهای ساز قرار می‌گیرد و سیم‌ها از یک طرف به آن‌ها وصل می‌شوند.
دسته
دسته، بخشی از ساز است که کاسه‌ی ساز را به سرپنجه وصل می‌کند. دسته، لوله‌‌ای توپر است که 25 سانتی‌متر طول دارد. لازم به ذکر است که روی دسته، هیچ‌گونه دستان یا پرده‌بندی وجود ندارد. این دسته از جنس چوب گردو است.
سرپنجه
در ابتدای طول دسته، سرپنجه قرار دارد که از جنس چوب است و سطح رویی آن توخالی است. در دو طرف این جعبه، گوشی‌ها قرار دارند. در بالای سرپنجه صراحی، تاج یا تنگ وجود دارد که باعث افزایش طول ساز می‌شود.
شیطانک
شیطانک از جنس استخوان یا چوب باریکی ساخته می‌شود که بین دسته و سرپنجه قرار می‌گیرد. شیطانک وظیفه دارد که سیم‌ها را از روی شیارهای کم عمق خود عبور دهد و به گوشی‌ها برسند.
گوشی
کمانچه دارای چهار گوشی به تعداد سیم‌های ساز است. سیم‌ها از یک طرف به سیم‌گیر وصل می‌شوند و از طرف دیگر به گوشی‌ها. نوازنده به کمک این گوشی‌ها، به کوک کردن کمانچه می‌پردازد.
آرشه
یکی دیگر از اجزاء مهم ساز کمانچه که نقش زیادی در ایجاد صدا از ساز را دارد، آرشه است. آرشه کمانچه یک میله‌ی چوبی 60 سانتی است که به آن موی دم اسب وصل است. از برخورد مو به سیم‌ها، صدا ایجاد می‌شود. به همین دلیل کیفیت مو و نحوه‌ی نوازندگی نوازنده اهمیت زیادی دارد. درواقع مو آرشه کمانچه مانند آرشه ویولن نیست که کشیده شده باشد، بلکه خود نوازنده حین نوازندگی با حرکات انگشت باید کشیدگی موها را تنظیم کند. لازم به ذکر است که موهای آرشه را به ماده‌ای به نام کلیفون آغشته می‌کنند تا صدای مطلوبی به دست آید.
اگر نوازنده قصد ایجاد صدای نرمی را داشته باشد باید آرشه را از خرک دورتر کند و برعکس اگر می‌خواهد که صدای شفاف و پرقدرتی ایجاد شود، باید آرشه را به خرک نزدیک‌تر کند.
پایه
یک میله‌ی کوچک فلزی است که ده سانتی‌متر طول دارد و کمک می‌کند تا هنگام نوازندگی ساز بچرخد و همچنین برای ایجاد تعادل به کار می‌رود. هنگام نوازندگی پایه، به ساز وصل می‌شود و روی پای نوازنده و یا زمین قرار می‌گیرد.
انواع کمانچه
همان‌طور که اشاره کردیم، کمانچه سازی با قدمت طولانی است و به همین دلیل در همه‌ی فرهنگ‌های بومی ایران و بین اقوام مختلف طرفدار دارد. از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به انواع کمانچه‌های ترکمنی، مازندرانی، آذربایجانی، لری و بختیاری اشاره کرد.
از نظر کاربرد و سطح نوازندگی نیز سه نوع کمانچه مشقی، معمولی و حرفه‌ای وجود دارد.
ویژگی‌های کمانچه خوب و باکیفیت
برای هنرجویان مبتدی، انتخاب ساز مناسب اهمیت زیادی دارد. به همین دلیل اگر قصد خرید کمانچه را دارید باید معیارهای خاصی را در نظر بگیرید. به طور کلی برای خرید یک کمانچه‌ی خوب باید به موارد زیر دقت کنید:
- کاسه‌ی خوش‌تراش و یکنواختی از چوب مرغوب توت داشته باشد.
- پوست کاملا سالم و بدون چین‌خوردگی باشد.
- دسته‌ای صاف و راحت برای انگشت‌گذاری داشته باشد، با فاصله‌ی مناسب بین سیم و دسته.
- گوشی‌هاکاملا نرم و بدون لقی باشند که به‌راحتی کوک را نگه دارند.
- صدایی شفاف، گرم و رسا داشته باشد، بدون خش یا زنگ اضافه.
- اجزای متفاوت ساز از نظر هندسی با هم متقارن باشند.
صدای ساز کمانچه
شما می‌توانید صدای کمانچه را در بخش‌های مختلف کشور از شمال خراسان گرفته تا شرق مازندران و کرمانشاه و لرستان و … بشنوید. صدای این ساز صدایی غمگین، نرم، انعطاف‌پذیر و پر از احساس است. توانایی این ساز در اجرای تحریرها، ویبره‌ها و نوانس‌های دقیق، آن را برای اجرای تک‌نوازی و گروه‌نوازی بسیار مناسب کرده است. به طور کلی صدای کمانچه، بسته به نوازنده و سبک اجرا، می‌تواند لطیف و شاعرانه یا قوی و رسا باشد.
نحوه‌ی نواختن کمانچه
نوازنده برای رعایت استایل نوازندگی کمانچه باید بنشیند و ساز را به شکل عمودی با دست چپ بگیرد و پایه‌ی ساز را روی زمین یا روی پای خود قرار دهد. کمانچه برخلاف برخی سازهای دیگر که در وضعیت افقی یا روی شانه قرار می‌گیرند، به شکل عمودی نواخته می‌شود. نوازنده با دست چپ دسته‌ی ساز را می‌گیرد و با انگشت‌گذاری روی سیم‌ها نت‌های مختلف را ایجاد می‌کند، در حالی که با دست راست آرشه را حرکت می‌دهد تا صدا تولید شود.
در نوازندگی کمانچه، هماهنگی دقیق میان دو دست بسیار مهم است. دست چپ باید نرم و روان روی دسته حرکت کند و بتواند فواصل صوتی را درست اجرا کند. از آنجا که دسته‌ی کمانچه پرده‌بندی ندارد، نوازنده باید با گوش دقیق و تمرین زیاد، جای نت‌ها را به خوبی یاد بگیرد. این ویژگی باعث می‌شود که کمانچه‌نوازی تمرینی برای تقویت گوش موسیقایی نیز باشد.
آرشه‌کشی نیز بخش مهمی از نوازندگی این ساز است. آرشه نباید بیش از حد سفت یا شل باشد و نوازنده باید با کنترل فشار انگشتان، فاصله‌ی موها و زاویه‌ی تماس با سیم، انواع نوانس‌ها و حالات صوتی را تولید کند. مثلاً اگر بخواهید نوایی آرام و زمزمه‌وار بنوازید، باید آرشه را با فشار کمتر و دورتر از خرک حرکت دهید. اما اگر قصد اجرای قطعه‌ای پرشور و قدرتمند را دارید، آرشه باید نزدیک‌تر به خرک و با فشار بیشتری حرکت کند.
نوازندگان معروف ساز کمانچه
در تاریخ موسیقی ایران، نوازندگان بسیاری نقش مهمی در ارتقاء کمانچه داشته‌اند. برخی از برجسته‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از علی اصغر بهاری، علی اکبر شکارچی، اردشیر کامکار، کیهان کلهر، داوود گنجه‌ای و … .
نتیجه‌گیری
کمانچه، یکی از اصیل‌ترین و باقدمت‌ترین سازهای ایرانی است که نه تنها صدایی نافذ و روح‌نوازی دارد، بلکه با تاریخ و فرهنگ این سرزمین گره خورده است. ساختار منحصربه‌فرد، رنگ صوتی گرم، قابلیت اجرای نوانس‌های ظریف و انعطاف‌پذیری بالا، همه از ویژگی‌های برجسته‌ی این ساز هستند. برای علاقه‌مندان به موسیقی ایرانی، یادگیری کمانچه نه تنها تجربه‌ای هنری، بلکه سفری به دل فرهنگ و احساسات ایرانی است.
یادگیری این ساز برای افرادی که از یک طرف به موسیقی علاقه دارند و از طرف دیگر دنبال سازی هستند که ریشه در تاریخ داشته باشد، گزینه‌ی مناسبی است. پس اگر شما هم به این دلایل شیفه‌ی صدای سرزنده و روح‌افزای کمانچه شده‌اید، بهتر است دیگر دست‌دست نکنید و آموزش کمانچه را آغاز کنید. اگر هم نگران کمبود وقت و یا عدم دسترسی به آموزشگاه و استاد خوب هستید ما در آکادمی وب نوازان کار را برای شما راحت کرده‌ایم. زیرا با شیوه‌ی آموزش آنلاین موسیقی شما هرکجای دنیا که باشید می‌توانید در زمانی که خودتان تعیین کرده‌اید، در کلاس آنلاین موسیقی شرکت کنید. درنهایت اگر سوال و ابهامی ذهن‌تان را درگیر کرده، کافی است درخواست راهنمایی تخصصی و رایگان موسیقی کنید تا همکاران ما در اسرع وقت با شما تماس بگیرند.
خبرنامۀ وب‌نوازان را از دست ندهید!
هر هفته یک محتوای اختصاصی همراه با جدیدترین مقالات و نکات آموزشی موسیقی را برای شما می‌فرستیم.
