کوک تار در دستگاه های موسیقی ایرانی چگونه است؟ کوک تار یکی از مهمترین دغدغه های هنرجویای خصوصا در شروع کار است. قطعا در شروع کار تجربه کرده اید که اگر ساز شما کوک نباشد از تمرینات خود باز خواهید ماند. کوک تار و نگهداشتن آن حین نوازندگی از بحث های مهم موسیقی ایرانی می باشد. عده ای از متخصصان و یا سازندگان راه حل هایی چون تعویض گوشی و طراحی گوشی های فلزی را پیشنهاد می دهند. اما راه حلی جز آموزش کوک تار وجود ندارد. هنرجو میبایست به این مهارت مسلط باشد چرا که کوک تار را نمی توان جدا از نوازندگی دانست. پس از فراگیری تئوری موسیقی وقتی به سراغ تمرینات عملی بروی ساز می روید میبایست سازتان کوک باشد. نواختن و تمرین ساز بدون کوک درست نه تنها نتایج مناسبی را نخواهد داشت بلکه موجب از بین رفتن حساسیت گوش به عنوان اصلی ترین عامل مهم نوازندگی خواهد بود.
چرا تار شما از کوک خارج می شود؟
همواره پیدا کردن و دانستن دلیل یک مشکل اولین و مهمترین قدم برای حل آن است، پس ابتدا به شناخت عوامل موثر در خارج شدن کوک تار می پردازیم.
دلیل اول – پوست تار
همانطور که می دانید پوست تار نازک و نقش مهمی در صدادهی ساز دارد. پوست با تغییر درجه رطوبت و خشکی هوا، جمع یا باز می شود. این تغییر (به اصلاح افتادن پوست) باعث بالا و پایین شدن خرک تار می شود. نتیجه آن از کوک خارج شدن تار است. برخی بجای پوست نازک از پوست مصنوعی و صنعتی که تغییرات آن در رطوبت بسیار کم است را پیشنهاد می دهند ولی پوست مصنوعی صدای دلنشین پوست نازک طبیعی را نخواهد داشت و راه حل مناسبی نیست.
دلیل دوم – سیم ها
مورد دوم سیم های نازک و ظریفی است که در تار استفاده می شود. فارغ از جنس سیم ها که باید نوع مرغوبی داشته باشد، مهم گره سیم ها در قسمت سیم گیر است که باید با مهارت و دقت زده شود. اگر این گره ها بدون دقت باشد تار شما مرتب کوک باز می کند و نیاز به کوک مجدد خواهد داشت. این موضوع مشکل غیرقابل حلی نیست و با آموزش و کسب تجربه در گره زدن سیم مرتفع می گردد.
دلیل سوم – گوشی ها و سرپنجه
سومین مورد که از نظر نوازندگان و هنرجویان بعنوان مشکل مطرح می شود ضعف گوشی ها در نگه داشتن کوک تار است. گاهی خود هنرجویان باعث ایجاد مشکل در گوشی ها می شوند. هنرجو برای جلوگیری از خالی کردن کوک، گوشی را به شدت به سمت سرپنجه فشار می دهد و همین فشار ها به مرور باعث می شود گوشی ها خراب شوند، سرپنجه از هم باز شود و سوراخ های گوشی باز شود و تار دیگر کوک را نگه ندارد.
دلیل چهارم – روش کوک کردن
مشکل مهم تر همان نحوه کوک کردن تار است و به هیچ عنوان ارتباطی به گوشی‌ها ندارد. تنها راه حل رفع این مشکل، به دقت نوازنده حین کوک کردن و روش کوک تار باز می گردد که مسلما با کمی آموزش بدون هیچ هزینه‌ای حل می شود.
روش کوک صحیح
تا زمانی که هنرجوی مبتدی هستید و بصورت گوشی قادر به کوک تار خود نیستید می توانید از تیونر برای کوک استفاده کنید. این وسیله در کلیه فروشگاههای موسیقی موجود است . تیونر هفت نت موسیقی ( دو ، ر ، می ، فا ، سل ، لا ، سی ) را از راست به چپ به صورت ( B . A . G . F . E . D . C) نشان می دهد. ابتدا گوشی مربوط به سیم Do را کمی به سمت راست بچرخانید تا سیم شل شود سپس کم کم آن را سفت کنید و همزمان به آن مضراب بزنید و کوک را با تیونر چک کنید. پس از هربار چرخش و توقف دوثانیه ای به منظور ثابت گشتن سیم در محور حرکت خود اقدام به مضراب زدن و چک کردن کوک فرمایید. هیچگاه گوشی را به یکباره سفت نکنید چرا که موجب پاره شدن سیم (بخصوص سیم سل) شده و ممکن است به خود ساز نیز آسیب برساند.بقیه سیم ها را هم به همین نحو می توانید کوک کنید.
نکته آخر
بخاطر داشته باشید هر جفت سیم باید با یکدیگر جفت کوک شوند تا صدای خوبی داشته باشند.حتما سیم دوم باید با سیم اول همصدا باشد و به اصطلاح جفت باشد. روش کوک کردن صحیح بدین نحو است که هنگام کوک کردن سیم‌ها بخصوص جفت کردن آنها حتما باید فرصتی به سیم‌ها بدهید تا کشش سمت آزاد با قسمت داخل شیطانک یکی شود. راه آن اینست که پس از کوک کردن با انگشت سبابه و یا شست سیم‌ها را یا مقداری به طرف پوست فشار داد و یا قدری به طرف بالا بکشید. البته گاهی در حین کوک سیم قدری بالاتر از نت مورد خواست کوک می‌شود و قدری باقی گذاشته می شود، تا با کشش سیم‌ها به همان صورت به سرجای درست خود بیاید.
البته در موسیقی ایرانی مبنای واحد و مشخصی برای کوک سازهایی چون تار و سه تار موجود نمی باشد و نوازندگان غالبا بر اساس سلیقه شخصی و حس و حال خود در لحظه، ساز را با اندک تغییراتی کوک می نمایند. این امر در ابتدا کمی موجب سردرگمی هنرجویان و علاقه مندان می گردد اما در ادامه موجب تنوع در صدادهی و رنگ آمیزی صوتی ساز ها می گردد.
نکات زیر در حین کوک کردن فراموش نشود
- از چرخاندن یکباره سیم خودداری نمایید. در صورتیکه گوشی ها توان نگهداری کوک را نداشته باشند در اصطلاح می گوییم ساز کوک خالی می کند.
- برای رفع این مشکل به آرامی سیم را شل نموده و به آرامی بدون جداکردن سیم گوشی را تا نیمه از حفره مربوطه بیرون آورده و یکبار دیگر در جای خود قرار دهید.
- هنگام قرار دادن با اندکی فشار گوشی را در جای خود محکم نمایید و سپس اقدام به کوک نمودن ساز فرمایید.
امروزه با پیشرفت تکنولوژی و بسترهای ارتباطی هنرجویان می توانند به راحتی با اساتید مختلف از هر جای دنیا آموزش موسیقی آنلاین را داشته و از آن بهره مند گردد. برای کوک کردن ساز خود، در کلاس آموزش کوک تار و آموزش تار شرکت نمایید. برای ثبت نام می توانید فرم زیر را پرکرده و ارسال بفرمایید.
انواع کوک تار در دستگاه های موسیقی ایرانی کدامند؟
سئوالی که اغلب هنرجویان به خصوص برای سازهای ایرانی مانند تار یا سه تار می پرسند این است که کوک تار در دستگاههای ایرانی مانند شور، ماهور، افشاری یا دشتی چگونه است؟ پاسخ این است که بسته به گام شما کوک تفاوت می کند. اینکه ماهور Do یا Fa یا Sol باشد کوک خاص خود را بصورت زیرخواهد داشت:
کوک تار در دستگاه شور
شور دو : “دو فا دو”
شور ر : “دو سل ر”
شور می : “دو سل دو” یا “دو سل دو می” یا “دو سل سی می”
شور فا : “دو فا دو”
شور سل : “دو سل دو” یا “دو سل دو فا”
شور لا : “دو سل لا ر”
کوک تار در دستگاه ماهور
ماهور دو : “دو سل دو”
ماهور ر : “دو سل ر”
ماهور فا : “دو فا دو”
ماهور سل : “دو سل دو” یا “دو سل ر ر”
ماهور سی بمل : “دو سل سی بمل” یا “دو سل دو”
ماهور می بمل : “دو سل دو می بمل” یا “دو سل دو”
کوک تار در دستگاه افشاری
افشاری فا : “دو فا دو” یا “دو فا سی بمل سی بمل” یا “دو فا سی بمل فا رو”
افشاری سل : “دو سل دو”
افشاری لا : “دو سل لا ر” یا “دو سل دو” یا “دو سل لا لا”
افشاری دو : “دو فا دو”
افشاری ر : “دو سل ر”
کوک تار در دستگاه دشتی
دشتی سل : “دو سل دو”
دشتی لا : “دو سل ر” یا “دو سل لا ر” یا “دو سل ر ر”
دشتی سی : “دو سل دو” یا ” دو سل سی می” یا “دو سل سی سی” و هم “دو فا دو دو” و “دو فا سل دو” و هم “دو سل سل دو”
دشتی ر : “دو سل دو” یا “دو سل ر”
دشتی می : “دو سل دو می” یا “دو سل دو” یا “دو سل لا ر” و هم “دو سل لا می”
البته اکثر این کوک های معمول هستند و بستگی به قطعه ای دارد که می نوازید. در اجرای اساتیدی چون استاد شهناز یا استاد شریف یا استاد ظریف کوکهای بسیار متنوع تری می توان دید.
برگرفته از مقاله رامین جزایری
