راست کوک و چپ کوک دو اصطلاح قدیمی در موسیقی ایرانی هستند که هنوز هم دربین نوازندگان و اساتید امروزی کاربرد دارند. اما این دو اصطلاح ممکن است برای هنرجویان ساز ایرانی کمی نامانوس باشد، آشنایی و مواجهه من با اصطلاح راست کوک و چپ کوک به سال های گذشته بر می‌گردد. زمانی که من یک هنرجوی تار بودم برای تمرین دستگاه های موسیقی ایرانی کتابی خریدم، وقتی به خانه برگشتم با کلی ذوق و انگیزه ساز خود را بر داشتم و به سراغ این کتاب رفتم. اما زمانی که صفحه اول کتاب را باز کردم با اصطلاحی مواجه شدم که تا کنون در مورد آن نشنیده بودم. تمام قطعاتی که در کتاب جدیدم آمده بود در دو حالت «راست کوک» و «چپ کوک» تنظیم شده بودند.
صفحات بعدی کتاب را ورق زدم تا شاید سرنخی از مفهوم این تقسیم بندی پیدا کنم، اما پس از کمی جست و جو ناامید شدم. یادم می‌آید که آن روز از آن روزهایی بود که با کلی انگیزه کتاب نو خریده بودم و عزمم را جزم کرده بودم تا زمانی که خون از انگشتانم جاری شود تمرین کنم. اما با قسمت که نمی‌شود جنگید، با دروغ های خودساخته سعی کردم خودم را تسلی دهم، اما میل من به نوازندگی در آن لحظه آنقدر زیاد بود که باید همان موقع از مفهوم این اصطلاحات جدید سر درمی‌آوردم و قطعات جدید را تمرین می‌کردم.
خلاصه، بعد از کمی فکر، ساز و کتاب را برداشتم و نزد استادم رفتم. آن روز استاد با همان لبخند و بیان شیرین همیشگی مرا نجات داد و تمام آنچه لازم بود در مورد راست کوک و چپ کوک بدانم را به من آموزش داد.
امروز که مدتی از آن اتفاق می‌گذرد تصمیم گرفتم این مقاله را برای هنرجویانی که دغدغه ای مشابه با دغدغه ای که من داشتم دارند و در مورد این که راست کوک و چپ کوک چه هستند و به چه دردی می‌خورند به دنبال جواب می‌گردند، بنویسم، پس تا انتهای این متن مرا همراهی کنید:
تاریخچه این اصطلاح
اصطلاح راست کوک و چپ کوک اصطلاحیست که در تئوری موسیقی ایرانی قدمتی چند صد ساله دارد. این اصطلاح بنابر شواهد و کتب قدیمی در زمان قاجار به موسیقی ایرانی اضافه شده است. دوره ی قاجار، نقش بسیار مهمی در حفظ و اشاعه هنر موسیقی در ایران را ایفا می‌کند. در همین دوران بود که اقدامات مهمی در جهت گرداوری و تدوین نواها و نغمه های ایرانی انجام گرفت.
تا پیش از این دوران تقسیم بندی موسیقی ایرانی به صورت مقامی بود اما این تقسیم بندی در این دوره به کل تغییر کرد و مقام های ایرانی جای خود را به دستگاه های موسیقی دادند. همچنین در آن زمان بزرگانی چون علینقی وزیری اقدام به مکتوب کردن ردیف های دستگاهی نمودند.
همان طور که گفتیم اصطلاح راست کوک و چپ کوک هم در همین زمان به موسیقی ایرانی وارد شد. اگر شما نوازنده یکی از سازهای ایرانی باشید به احتمال بسیار زیاد با این اصطلاح مواجه شده اید، مثلا اگر به کتاب «مجموعه پیش درآمد ها و رنگ ها» اثر استاد فرامرز پایور نگاهی بیندازید متوجه می‌شوید که نت های پیش درآمد و رنگ های دستگاه های موسیقی ایرانی در این کتاب برای دو گونه راست کوک و چپ کوک تنظیم شده است. حتما سوالی که برای شما پیش می‌آید این است که راست کوک و چپ کوک به چه معناست و این دو چه تفاوتی با یکدیگر دارند.
راست کوک و چپ کوک به چه معناست؟
عبارت راست کوک و چپ کوک در موسیقی سنتی ایرانی به محل نواختن ساز اشاره می‌کند، یعنی اگر محل نوازندگی بر روی سیم های بم تر ساز باشد، قطعه به صورت «راست کوک» نواخته می‌شود و زمانی که محل نواختن بر روی سیم های زیرتر باشد قطعه «چپ کوک» است.
یکی از سوالاتی که ممکن است برای هنرجویان کنجکاو پیش بیاید این است که چرا از عبارت راست و چپ برای بیان این مفهوم استفاده می‌شود. جواب این سوال به وضعیت قرارگیری سیم ها روی ساز مرتبط است. اگر یک ساز دستان دار و پرده بندی شده مثل سه تار را در نظر بگیریم، سیم هایی که صدای بم تری تولید می‌کنند در سمت راست و سیم هایی که صدای زیر تری دارند در سمت چپ آن قرار گرفته اند.
راست کوک و چپ کوک هم دقیقا به همین مسئله اشاره دارد، یعنی زمانی که نوازنده با سیم های بم می‌نوازد به آن راست کوک و زمانی که با سیم های زیرتر می‌نوازد به آن چپ کوک می‌گویند.
تقسیم بندی صدای انسان در موسیقی ایرانی
در ابتدا اصطلاح راست کوک و چپ کوک برای سازهای موسیقی تعریف شده بود اما به تدریج این تقسیم بندی برای خوانندگانی که همراه با ساز می‌خواندند هم مورد استفاده قرار گرفت.
همان طور که می‌دانید در موسیقی کلاسیک و استاندارد جهانی، انواع صدای انسان در یکی از این گروه ها جای می‌گیرد: سوپرانو، متسو سوپرانو، آلتو، تنور، باریتون و باس
در موسیقی ایرانی برای انواع صدا به جای این تقسیم بندی، از اصطلاحات چپ کوک و راست کوک استفاده می‌شود. یعنی به خوانندگانی که در محدوده نت های بم آواز می‌خوانند راست کوک و به خوانندگانی که در محدوده نت های زیر می‌خوانند چپ کوک می‌گویند.
معمولا صدای خانم ها و کودکان «چپ کوک» و صدای آقایان «راست کوک» است. البته این تقسیم بندی ثابت نیست و مانند هر قانون دیگری در مورد آن استثنا وجود دارد، یکی از این استثناها صدای استاد ایرج بسطامی بود، فرکانس صدای استاد بسطامی با محدوده چپ کوک تناسب بهتری داشتند.
همچنین در میان خوانندگان زن هم می‌توان «دلکش» را مثال زد، او از خوانندگانی بود که هم قادر بود در محدوده چپ کوک بخواند و هم در محدوده راست کوک.
مایه ی چپ و راست چیست؟
مایه یا تنالیته هم از مفاهیم موسیقی هستند که اصطلاحات راست کوک و چپ کوک در مورد آن صدق می‌کند. مایه های موسیقی براساس نت مبدا به دو دسته راست و چپ تقسیم می‌شوند.
یعنی اینکه اگر نت اول مایه بر روی سیم های بم باشد آن مایه «راست کوک» است و به آن «مایه راست» می‌گویند و اگر نت اول برروی سیم های زیر باشد «چپ کوک» است و آن را «مایه چپ» می‌نامند.
از این مفاهیم می‌توانیم اینگونه نتیجه بگیریم که اگر یک قطعه در مایه راست نواخته شود، خوانندگان راست کوک برای آواز خواندن با آن بهتر عمل می‌کند. و به همین ترتیب اگر قطعه در مایه چپ باشد خواننده چپ کوک بهتر می‌تواند آن را همراهی کند.
