ساز نی

ساز نی یا نی هفت بند از سازهای بادی ایرانی است نی هفت‌بند از گیاه نی ساخته می‌شود. برای ساخت این گونه نی آن را طوری برش می دهندکه از سر تا ته آن شامل هفت بند شود و اخیراً به صورت مصنوعی (نی اصلاح شدهٔ مصنوعی) نیز ساخته شده‌ است. نی هفت‌بند یا به اصطلاح نی متشکل از ۵ سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت آن است که توسط انگشتان دوم و چهارم از یک دست و انگشتان اول تا چهارم از دست دیگر پوشیده می‌شوند.

به‌طور کلی ساز نی را با جا گرفتن بین دو دندان نیش و گرد کردن زبان در پایین و پشت آن می‌نوازند اما اساتیدی همچون جمشید عندلیبی زبان را در بالا می‌گذارند. سخت‌ترین چیزدرسازنی درآوردن صدای آن است وانگشت‌گذاری آن ساده است. در کل شیوه نی‌نوازی به دو گونه نایب اسدالله و کسایی است. از استادان می‌توان مهدی خان نوایی، حسین یاوری، حسن کسایی، حسین عمومی، جمشید عندلیبی، محمد موسوی، حسن ناهید، محمد علی کیانی نژاد، بهزاد فروهری و عبدالنقی افشارنیا، حمیدرضا زبردست را نام برد.

نواختن سازنی

نی با جاگرفتن بین دو دندان نیش وگرد کردن زبان درپایین و پشت آن می نوازند اما اساتیدی همچون جمشیدعندلیبی زبان را دربالا می گذارد و می نوازد. ساز نی چون سازی بی زبانه است هوا از طریق نفس نوازنده از انتهای بالایی به درون فرستاده شده وقسمت اعظم آن از نزدیک ترین سوراخ بازخارج می شود. پس باز وبسته شدن سوراخ ها توسط انگشتان هردودست نوازنده ،طول هوای مرتعش و طول موج ارتعاش را کم و زیاد می کند وباعث زیر و بم شدن  صدا می شود. وسعت صدای نی به 3اکتاو و چندصدا می رسد ۵ صدای بم(۱)، بم نرم (۱p یا ۱ piano)، زیر، غیث و پس غیث (تا فا) دارد که نت Si در صدای بم آن روی نی وجود ندارد و نوازندگان آن را با لب می‌نوازند.

کوک ساز نی

سازنی برخلاف سازهای دیگر کوک ندارد و برای کوک های مختلف سازهای متفاوت ساخته می شود. به طوری که Do بلندترین و Do با ۷ فاصله کوتاهترین نی هستند. کوک نی به این معناست که اگر در حالت بم سوراخ پشت نی را بگیریم و بدمیم، صدای حاصله بر اساس دیاپازون، هر نتی که بود آن نت کوک نی است. مثلآ اگر صدای نت سل بدهد.

انواع نی

نی ها انواع مختلفی دارند:

نی کوتاه

بیشتر در اجرای آهنگ های محلی کاربرد دارد، وقطربیشتری از بقیه نی ها دارد. هردوصدای زیروبم از آن خارج می شود.

نی بلند

دربین نی ها بلندترین نی محسوب می شود که طول آن 70 تا 80 سانتی متراست. به این نی نی خرک هم می گویند که دارای صدای بم و سوزناکی است.

دوزله

این ساز از دو لوله مسی یا ازجنس نی ساخته شده است که آنها را به موازات هم محکم می بندند. هرکدام ازاین دولوله جدا، دارای قمیشی یک زبانه هستند که مستقل از هم عمل می کنند.

قره نی

جنس آن ازچوب ، آبنوس یا فلزاست. قره نی درکشورهای دیگر به نام کلارینت شناخته شده است ودرواقع نوعی کلارینت است که توانایی تولید فاصله های موسیقی شرقی(ربع پرده) را دارد.

نت‌ها در ساز نی

وسعت صدای آن به ۳ اکتاو می‌رسد. نی ۵ صدا (رجیستر) دارد که هر یک از آن‌ها با نحوه دمیدن هوا در نی قابل انتخاب است. این رجیسترها عبارتند از:

بم

نت‌های دو (دست بسته)، ر (سوراخ ۱ سر نی آزاد)، می (سوراخ ۱ و ۲ آزاد)، فا (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ آزاد)، فا# (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ آزاد)، سل (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵) لا (دست باز). نت سی در این اکتاو وجود ندارد ولی نوازنده‌ها قادر به اجرای سی بمل با لب هستند.

اوج

دقیقاً همانند بم اما یک اکتاو بالاتر. دو نت آخر (سل و لا) با غیث مشترک است.

غیث

نت‌های سل (دست بسته)، لا (سوراخ ۱ سر نی آزاد)، سی (سوراخ ۱ و ۲ آزاد)، دو (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ آزاد)، دو# (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ آزاد)، ر (سوراخ ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵)، می (دست باز).

پس غیث (تا فا)

دقیقاً همانند بم و اوج اما یک اکتاو بالاتر از اوج و دو اکتاو بالاتر از بم. سه نت اول (دو، ر و می) با غیث مشترک است. امکان اجرای نت آخر (لا = دست باز) معمولاً وجود ندارد و حتی نت سل نیز در نی‌های کوچک نامفهوم شنیده می‌شود.

برعکس سازهای دیگر، ساز نی کوک ندارد و برای کوک‌های مختلف سازهای متفاوت ساخته می‌شود. به‌طوری‌که Do بلندترین و Do با ۷ فاصله کوتاهترین نی هستند. کوک نی به این معناست که اگر در حالت بم اگر سوراخ پشت نی را بگیریم و بدمیم. . صدای حاصله بر اساس دیاپازون. هر نتی که بود آن نت کوک نی است. مثلآ اگر صدای نت سل بدهد می‌گوییم این نی سل است.

نوازندگان معروف نی

از نوازندگان مشهور نی می توان به نایب اسداله اصفهانی، مهدی نوایی و حسین یاوری، حسن کسایی ، سیامک جهانگیری، حسن ناهید و .. اشاره کرد.

منبع: ویکیپدیا