گوشه های موسیقی ایرانی از بخشهای کلیدی موسیقی سنتی و ایرانی است. دنیای موسیقی سنتی ایرانی بسیار گسترده است و برای خیلی از مردم ناشناخته می باشد. برای شناخت آن باید راجع به موسیقی سنتی ، دستگاه ها و گوشه ها اطلاعات داشته باشیم.
گوشه در موسیقی چیست؟
گوشه های موسیقی ایرانی در موسیقی سنتی کوچک ترین و مهم ترین عنصر در موسیقی نامیده می شوند. از بهم پیوستن چند گوشه، آواز یا دستگاه تشکیل می شود که با هم در گام، کوک و فواصل نت هم آهنگی دارند. برای شناخت موسیقی سنتی ایرانی نیاز است که با تمام گوشه های ایرانی آشنا شوید. هر نوازنده موسیقی ایرانی با یادگیری گوشه های موسیقی ایرانی و با تمرین های پی در پی می تواند با استفاده از این گوشه ها بداهه نوازی کند. در ردیف میرزا عبدالله به روایت زنده یاد نورعلی خان برومند حدوداً 300 گوشه روایت شده است که ما چند مورد را در اینجا بیان می کنیم.
انواع گوشه های موسیقی ایرانی
گوشه ها اسم های مختلفی دارند و هر کدام به دستگاه و مکتب خاصی تعلق می گیرند. هر دستگاه موسیقی و یا آواز داراى تعدادى گوشه است که داراى تقسیمات جزء نیست و وسعت آن از حدود هفت نت تجاوز نمی کند.
گوشه های دستگاه سه گاه
درآمد سه گاه، قفقازی، زنگ شتر، جغنایی، کرشمه، شاه ختایی، مثنوی، زابل، نفیر، مسیحی، مویه، بسته نگار، مخالف، نغمه، حزین، مخالف، بسته نگار از گوشه های دستگاه سه گاه محسوب می شوند.
گوشه های دستگاه همایون
درآمد، زنگ شتر، موالیان، چکاوک، طرز، بیداد، بیداد کت، نی داوود، باوی، سوز و کداز، ابول چپ، لیلی و مجنون، راوندی، نوروز عرب، نفیر، فرنگ، زابل ، بیات، عجم، شوشتری، منصوری، موالیان، بختیاری، دلنواز، جامه داران، نی ریز، صوفی نامه از گوشه های دستگاه همایون می باشند.
گوشه های دستگاه شور
درآمد، خارا، اصول، هداوندی، مثنوی، رهاب، شهناز، رضوی، قرچه و حسینی، بیات کرد، قرچه، تصنیف، رضوی، کاروانی، کرشمه، روح الارواح، جوادخانی، مجلس افروز از گوشه های دستگاه شور می باشند.
گوشه های دستگاه چهارگاه
درآمد، پیش زنگوله، زنگوله، کرشمه، زنگ شتر، لزگی، چهار باره، شب فرح، رهامی، شاه ختایی، بسته نگار، فرود، حصار، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، نغمه، ناقوس، مخالف، پهلوی، منصوری، تصنیف از گوشه های دستگاه چهارگاه می باشند.
گوشه های دستگاه ماهور
حصار ( این گوشه شباهت به گوشه حصار در دستگاه ماهور دارد)، درآمد، گشایش، مقدمه داد، داد، مجلس‌افروز، دلکش، خسروانی، خاوران، طرب انگیز، نیشابورک، طوسی، مرادخانی، فیلی، زیرافکند، نیریز، شکسته، عراق، حزین، کرشمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمه راک، صفیر راک، مثنوی، ساقی‌نامه از گوشه های دستگاه ماهور می باشند.
گوشه های دستگاه نوا
درآمد‌ها، کرشمه، گردانیه، بیات راجه، عشاق، محیر، حزین، زنگوله، نهفت، گوشت، عشیران، نیشابورک، عراق، مجسلی، خجسته، حسینی، بوسلیک، رَهاوی، آواز مسیحی، ناقوس، نیریز از گوشه های دستگاه نوا هستند.
گوشه‌های دستگاه راست پنجگاه
درآمد راست، کاروانی، نیریز صغیر و کبیر، طوسی، بحرنور، روح افزا، پنجگاه، پروانه، زنگوله صغیر و کبیر، بیات عجم، نغمه، ماوارأنهر، مبرق، قرچه از گوشه های دستگاه راست پنجگاه محسوب می شوند.
در ردیف موسیقی ایرانی چند آواز اصلی وجود دارد که از مجموعه ای از گوشه ها تشکیل شده اند. این آوازها عضوی از دستگاه های مختلف هستند اما به خاطر شباهت از دستگاه مورد نظر جدا شده و به شکل یک آواز درآمده اند.
آواز افشاری
آواز افشاری آوازی غم انگیز است و دارای حالتی بسیار خوش و دلپسند می باشد. گوشه های این دستگاه شامل: افشاری، راست، عبری، صدری، صبری، سرحدی، مبرقع، دره گزی، عاشق کش، صلایی، خجندی، نهیب، مویه افشاری، ایلخانی، عراق، قرایی، حزین، زنگنه، دل انگیزان، قفل رومی، دیر راهب، مسیح، زنگوله، مثنوی افشاری می باشد.
آواز دشتی
این نوع آواز را می توان به موسیقی شمال به ویژه آواز در استان گیلان اختصاص داد. گوشه های آن شامل: دشتی، کرد بیات، سروی، دیلمی، سملی، حاجیانی، جونقانی، غم انگیز، دیلمان، گیلکی، کوهستانی، خلیل خوانی، دماوندی، جانگداز، زرقانی، بیات شیراز، ارمی، قاسم آبادی، بیدگانی، مرادخانی، اسکندری، دره شوری، بیات راجه، خجسته، عشاق، عذار، عزال، بوسلیک، عشیران، طرب انگیز، کتایونی، لری یا تنگسیری، شهر آشوب، شهناز، سلمک، چهار تحریر، مثنوی دشتی می باشد.
آواز ابوعطا
آواز ابوعطا غم‌انگیز و سوزناک توصیف شده است و احساس آن با دستگاه شور نزدیکی دارد. بخشی از موسیقی مذهبی ایران نظیر اذان و قرائت قرآن معمولاً در گوشهٔ حجاز اجرا می‌شود. این گوشه دارای حال و هوای عربی توصیف شده است.
آلبوم آتش در نیستان شهرام ناظری و تصنیف بهار دلکش محمدرضا شجریان از نمونه های این آواز هستند.
