کوک کمانچه چگونه انجام می شود؟ یکی از قسمت های مهم و پایه ای آموزش هر سازی، کوک آن ساز می باشد که هنرجویان نیز باید از ابتدای فرآیند آموزش با نحوه ی کوک کردن ساز خود آشنا می شوند. برخی هنرجویان ممکن است همچنان با گذشت چند ماه از شروع آموزش، با کوک کردن سازشان درگیر باشند. در این مقاله توضیحاتی در ارتباط با نحوه ی انجام کوک کمانچه ارائه می دهیم. کمانچه ساز سنتی و اصیل لرستانی است که با توجه به صدای زیبایی که دارد طرفداران خاصی از همه جای ایران این ساز را برای آموزش انتخاب می کنند.
کوک کمانچه و تغییرات آن
دستگاه های مختلف موسیقی ایرانی برای کوک کمانچه با هم متفاوت هستند. معمول ترین کوک این دستگاه ها به این صورت است که سیم‌های اول و دوم نسبت به هم فاصله چهارم و یا پنجم دارند. همینطور سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم دوم باشد.
در گذشته کمانچه به صورت دو سل دو سل کوک می شد. با ورود ساز ویولن به ایران تغییراتی در کوک آن داده شد و اکنون ساز کمانچه مانند ساز ویولن کوک می شود. کوک اصلی که امروزه انجام می شود به صورت می لا ر سل می باشد. برای دستگاه نوا کوک ر لا ر سل و برای دستگاه ماهور کوک می لا ر لا انجام می شود. همینطور برای دستگاه های همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست پنجگاه کوک می لا می لا انجام می شود. برای کوک لری نیز کوک کمانچه به صورت ر لا ر لا خواهد بود.
هنگامی که ساز ویولن وارد ایران شد آن را با نام کمانچه فرنگی می شناختند و مانند ساز کمانچه کوک می شد. با گذشت زمان، برعکس این موضوع جا افتاد و اکنون کمانچه نیز مانند ویولن چهار سیم دارد و محدوده صوتی آن مانند ویولن است. همانطور که گفته شد کوک کردن آن نیز مانند ویولن به صورت می لا ر سل می باشد. انگشت گذاری ها نیز مانند ویولن روی آن پیاده شده است.
ساز بر چه اساسی کوک شده است؟
کوکی که روی یک ساز انجام می شود پایه اصلی یک سیستم موسیقی می باشد که برای اجرای یک ساختار مشخص از موسیقی ایجاد می شود. پس اگر تغییری در آن به وجود آید آن اجرا مشکل خواهد داشت؛ مگر اینکه تغییر آگاهانه و برای هدف خاصی انجام شود. در موسیقی ایرانی و در سیستم دستگاهی آن، ترکیب دانگ ها بیشتر به صورت متصل و یا ادغامی هستند. محدوده دستگاه ها از محدوده گام ها (سیستم اروپایی) گسترده تر و بزرگ تر است و برای پیاده سازی این سیستم روی سازها، حداقل سه دانگ لازم است که برای طراحی آن در ساز کمانچه هر دانگ باید روی یک سیم باشد. نسبت کوک سیم های متفاوتی برای دستگاه های مختلف لازم است و یک کوک استاندارد ثابت شده در موسیقی ایران کاربردی نخواهد بود. در بعضی دستگاه ها مثل چهارگاه، راست پنجگاه و ماهور نسبت کوک سیم ها باید یک فاصله چهارم و یک فاصله پنجم باشد و در برخی از دستگاه ها مانند دستگاه شور و سه گاه به عکس یک پنجم در ابتدا و بعد یک فاصله چهارم باشد، در برخی دیگر مانند نوا و همایون دو فاصله چهارم پشت سر هم. اگر می خواهید سازتان را بر اساس ساختار دستگاه کوک کنید باید به این نکات توجه کنید:
- پایه های اصلی دستگاه را روی ساز حفظ کنید
- حداقل دو شاهد مهم دستگاه روی سیم باز باشد تا شاهد به هنگام اجرا از کیفیت مطلوبتری نسبت به دیگر نغمات برخوردار گردد.
- محل نغمه های متغیر در نظر گرفته شود تا در موقع اجرا مشکل ایجاد نشود.
- در دستگاه ها و یا آوازهایی که شاهد روی دست باز سیم وسط قرار نمی گیرد و اخوان شاهد کوک شود ( سیم بم ) مثل سه گاه و بیات ترک تا موجب تقویت شاهد گردد.
مبنای کوک
مبنای کوک در موسیقی اروپا نت لا با فرکانس 440 هرتز است که نغمه های دیگر نسبت به این نغمه کوک خواهند شد. اما مبنای کوک در موسیقی ایران، نغمه شاهد دستگاه است. برای شاهد یک دستگاه فرکانس خاصی انتخاب خواهد شد که به ذوق زیبایی شناسی نوازندگان و همینطور شرایط زمان و مکان بستگی دارد.
معیار کوک
معیار کوک برگرفته از شیوه اساتید بزرگ می باشد و در هر شخصی متفاوت خواهد بود. یکی از نکات قابل توجه برای هنرجویان این است که نت نویسی کمانچه با دیگر سازهای ایرانی متفاوت است. ساز هایی مثل سه تار، تار، سنتور و … یک پرده پایین تر از ویولن نوشته می شوند اما ساز کمانچه یک پرده بالاتر از آن ها نوشته می شود. اما اگر دو نفر با سازهای متفاوت شاهد دستگاه را مبنای کوک خود قرار دهند، تفاوتی وجود نخواهد داشت و مشکلی هم پیش نمی آید. در مرحله بعد باید پرده های ساز کوک شوند همانگونه که در سازهای دیگر نوازنده پرده ها را هم کوک تنظیم می کند، نوازنده کمانچه هم باید در کوک بودن پرده های سازش هنگام اجرا دقت کند که این موضوع کمی دشوار است زیرا گوش نوازنده باید قوی و کوک باشد. غیر از آن در صورتی که ساز هم خوب کوک شده باشد ممکن است نت ها خارج شنیده شوند. البته در اجراهای جدید این مشکل با ویبراسیون اضافی پوشانده می شود.
آموزش کوک کمانچه
تکنیک کوک کردن هر سازی باید در کلاس ها آموزش داده شود و هنرجویان نیز برای تسلط پیدا کردن بر آن به تمرین خوب نیاز دارند. بعد از مطالعه این بخش سعی کنید با دقت و تمرکز ساز خود را کوک کنید.
اگر در منزل هستید و برای تمرین های تک نوازی خود احتیاج به کوک کردن سازتان دارید بهتر است از همان ابتدا ساز را طوری کوک کنید که سریع و با کیفیت باشد. برای این کار از دو سیم که در بالاترین نقطه تاج خرک هستند شروع کنید. از سیم دوم از چپ به راست کوک کنید. نت هر چه بود آن را مبنا قرار داده و سه را نسبت به دو کوک کنید. جایی که ساز را قرار می دهید بسیار مهم است دسته ی ساز را روی سر شانه خود بگذارید. برای کوک کردن حتما از سیم شل به سفت حرکت کنید زیرا در این حالت کوک شما ثبات بیشتری خواهد داشت و به سرعت تغییر نمی کند. برای کوک کردن دو سیم زاویه مشترک آن ها را پیدا کنید و به نسبت 50.50 آرشه بکشید. به این نکته توجه کنید که نباید مانند زمان نواختن ساز محکم آرشه بکشید چرا که اگر محکم آرشه کشی کنید نتی که می شنوید کمی بالاتر از نت اصلی سیم خواهد بود. این کار را ادامه دهید تا آنجا که حس کنید دو صدا در هم حل شده اند.
کوک کردن با تیونر
برای انجام کوک کمانچه با تیونر، شما باید نام نت ها در تیونر را بدانید. نت ها از نت لا به ترتیب لا سی دو رِ می فا سُل است که در تیونر به این ترتیب نام گذاری می شوند:
A B C D E F G.
برای هنرجویان مبتدی از سیم یک کوک به صورت رِ سُل دو فا هست که در تیونر به شکل D G C F هستند. روی سیم مورد نظر آرشه کشی را شروع کنید. در صفحه ی تیونر یک عقربه وجود دارد که دقیقا باید در قسمت وسط قرار بگیرد. عقب تر و یا جلوتر بودن آن به معنی کوک نبودن سیم است. اگر عقب تر بود فشار سیم شما کم شده و اگر عقربه جلوتر بود یعنی فشار سیم شما زیاد شده است.
برای کوک کردن کمتر از یک پرده، از تاندون های قسمت پایین استفاده می شود. آرشه کشی را آغاز کنید و اگر عقربه عقب تر بود تاندون را به سمت چپ بگردانید و اگر عقربه جلوتر بود آن را به سمت راست بگردانید. برای کوک بیشتر از یک پرده نیز از گوشی های کمانچه استفاده می کنید و به همان ترتیب برای بیشتر کردن نت، گوشی را چرخانده و سفت تر می کنید، برای کمتر کردن نت گوشی را باز کرده و سیم را آزادتر کنید.
یادگیری ساز کمانچه بسیار لذت بخش است زیرا همانطور که گفته شد این ساز هویت سنتی ایرانی دارد که نواختن نواهای معروف محلی با آن لذت خاصی به نوازنده و مخاطب او می بخشد. اساتید برجسته ما در وب نوازان با تدریس خوب و اصولی، به هنرجویان کمک می کنند که در مسیر یادگیری پیشرفت خود را احساس کنند.
