کوک سه تار جزء مهم‌ترین و ابتدایی‌ترین موضوعاتی است که در کلاس‌های آموزش سه تار به آن اشاره می‌شود. زیرا تا زمانی که ساز شما خوب کوک نشده باشد، صدای خوبی نخواهد داشت و در نتیجه نوازندگی شما را زیر سوال می‌برد. دقیقا به همین دلیل هنرجویان مبتدی سه تار، همیشه دنبال آموزش کوک کردن سه تار هستند. در این مقاله ما مرحله‌به‌مرحله روش کوک سه تار را به شما آموزش می‌دهیم تا از این به بعد خودتان به سادگی در خانه، سازتان را کوک کنید.
چرا کوک سه تار اهمیت دارد؟
همان‌طور که اشاره کردیم یکی از موارد مهم که در آغاز آموزش سه تار به هنرجویان آموزش داده می‌شود، روش کوک کردن سه تار است. زیرا نواختن سه تار به شکل ناکوک باعث ایجاد صدای ناهنجار می‌شود و در درازمدت گوش شما به این صدا عادت می‌کند و دیگر نمی‌توانید به شکل درست سه تار بنوازید. در نتیجه باید از کوک بودن سه تار خود مطمئن شوید. درواقع شما زمانی به ساز خود مسلط می‌شوید که بتوانید آن را به خوبی کوک کنید.
جدای از این‌که هر بار پیش از تمرین، باید از کوک بودن ساز خود مطمئن شوید، بعد از تعویض و انداختن سیم سه تار نیز حتما باید ساز خود را کوک کنید.
ضمن این‌که موسیقی ایرانی در دستگاه‌های مختلف نواخته می‌شود و هر دستگاهی نیز کوک مخصوص به خود را دارد. به همین دلیل زمانی‌که بخواهید در دستگاه موسیقی متفاوتی بنوازید باید کوک ساز خود را تغییر دهید.
منظور از کوک کردن سه تار چیست؟
با کوک سه تار در اصل ما می‌خواهیم سیم‌ها را روی نت مورد نظرمان تنظیم کنیم. هرگاه سیم‌های سه تار در فرکانس‌های مشخص باشند و فاصله‌ی این فرکانس‌ها صدای خوب و مناسبی ایجاد کند می‌گوییم ساز ما کوک است. برای تنظیم فرکانس‌ها از گوشی‌هایی که روی دسته ساز قرار دارد استفاده می‌کنیم. هر سیم در نهایت به یک گوشی وصل می‌شود که با چرخاندن گوشی‌ها سیم‌ها شل یا سفت می‌شوند. کل فرآیند کوک کردن سه تار هم با شل کردن یا سفت کردن سیم‌ها انجام می‌شود. هرچه سیم سفت‌تر شود، فرکانس آن بالاتر می‌رود و برعکس.
زمانی‌که گوشی را به سمت راست بپیچانید، سیم سفت‌تر می‌شود و فرکانس بالاتر می‌رود و در نهایت کوک بیشتر می‌شود و سیم صدای زیرتری می‌دهد. پس زمانی‌که می‌خواهید ساز صدای بم و پایین‌تری داشته باشد باید گوشی را به سمت چپ بپیچانید تا سیم شل‌تر شود و فرکانس پایین بیاید.
برای این‌که هنگام کوک کردن سه تار، سیم‌ها پاره نشوند باید حواس‌تان باشد که گوشی را اشتباهی نچرخانید. همچنین باید آرام‌آرام سیم‌ها را بچرخانید و از یک‌باره چرخاندن آن‌ها خودداری کنید. در نهایت بعد از هربار چرخاندن گوشی چند ثانیه صبر کنید تا سیم ثابت شود و بعد با مضراب زدن وضعیت کوک آن را بررسی کنید.
آموزش کوک سه تار
اصولا اساتید و خنیاگران حرفه‌ای، بر حسب تجربه و به شکل گوشی و شنیداری ساز خود را کوک می‌کنند. با این‌حال هنرجویان مبتدی که هنوز به این میزان از تبحر نرسیده‌اند از دستگاهی به نام تیونر استفاده می‌کنند. در ادامه به آموزش کوک سه تار می‌پردازیم و به طور کامل روش کوک کردن سه تار را بیان می‌کنیم.
کوک کردن سه تار با تیونر
شما به عنوان هنرجو سه تار هنوز به آن میزان مهارت نرسیده‌اید که بتوانید با تکیه بر گوش و تجربه، ساز خود را کوک کنید. به همین دلیل باید از دستگاه تیونر کمک بگیرید. این دستگاه دیجیتالی به ارتفاع صدا حساس است و می‌تواند زیر یا بم بودن صدا را تشخیص دهد. درواقع شما ابتدا باید تیونر را روی فرکانس 440 که به عنوان فرکانس استاندارد شناخته می‌شود تنظیم کنید. بعد گوشی‌ها را یکی‌یکی بچرخانید و به سیم مربوطه، مضراب بزنید تا تیونر نت سیم را به شما نشان دهد. باید چرخاندن گوشی را تا حدی ادامه دهید و کوک را بالا و پایین کنید که به نت استاندارد هر سیم برسید.
نت استاندارد سه تار برای هنرجویان مبتدی، نت «دو سل دو دو» است. یعنی پایین‌ترین سیم (سیم سفید) نت دو، سیم وسط (سیم زرد) نت سل، در نهایت دو سیم سفید و زرد که کنار هم قرار می‌گیرند روی نت دو کوک می‌شوند. لازم است بدانید که این نت‌ها در تیونر به شکل حروف انگلیسی نمایش داده می‌شود که به ترتیب شامل C G C C است.
| سی | لا | سل | فا | می | ر | دو |
| SI | LA | SOL | FA | MI | RE | DO |
| B | A | G | F | E | D | C |
همان‌طور که گفتیم کوک « دو سل دو دو» کوک استاندارد دیاپازون است. ولی برای این‌که سه تار کمی صدای لطیف و خاصی بدهد، این نت‌ها را یک پرده پایین‌تر کوک می‌کنند. در این حال ساز روی نت‌های « سی فا سی سی» کوک می‌شود. اگر در ابتدای راه گیج می‌شوید و نمی‌توانید این جابه‌جایی‌ها را انجام دهید بهتر است سازتان را روی همان نت استادندارد کوک کنید.
با وجود گوشی‌های هوشمند دیگر نیازی به تهیه‌ی دستگاه تیونر نیست، چون می‌توانید از اپلیکیشن کوک سه تار نیز استفاده کنید. به کمک اپلیکیشن تیونر، مراحل کوک سازتان به سرعت و سهولت انجام می‌شود.
کوک سه تار با گوش موسیقی
روش دیگری نیز برای کوک کردن سه تار وجود دارد که بدون نیاز به تیونر یا اپلیکیشن کوک سه تار انجام می‌شود. اصولا نوازندگان حرفه‌ای که با صدای ساز خود آشناتر هستند با این روش ساز خود را کوک می‌کنند. با استفاده از گوش موسیقی تسلط شما بر صدای سازتان و همین‌طور تشخیص نت‌ها بیشتر می‌شود. در اصل شما با تنظیم ساز خود با این روش، به مرور زمان گوش موسیقی خود را تقویت می‌کنید.
همان‌طور که گفتیم کوک‌های متفاوتی برای ساز سه تار وجود دارد که بسته به ردیف و دستگاه‌های موسیقی ایرانی تنظیم می‌شود. اما کوک استاندارد در این روش هم مانند روش تیونر، «دو سل دو دو» است.
برای کوک کردن سیم اول سه تار، ابتدا این سیم را روی نت دو (استاندارد) به گونه‌ای تنظیم کنید که صدای آن برای شما مناسب باشد. تشخیص این مناسب بودن به مهارت گوش شما در تشخیص نت‌ها بستگی دارد. به دلخواه می‌توانید میزانی از بم بودن یا زیر بودن را در کوک و تنظیم سازتان لحاظ کنید.
برای کوک سیم دوم سه تار، آن را روی نت سل تنظیم کنید. از پرده‌ی نت دو بر سیم دوم استفاده کنید. پرده ششم روی سیم دوم، نت دو است. پس سیم سُل باید طوری تنظیم شود که صدای پرده ششم آن دقیقا مشابه با کوک سیم اول باشد.
سیم سوم سه تار را مطابق با کوک سیم اول تنظیم کنید. سیم اول را بنوازید و کوک سیم دوم را در حالتی قرار دهید که صدادهی آن دقیقا مانند سیم اول باشد. برای سایر کوک های سه تار هم ابتدا باید نت سیم اول را پیدا کنید و بر اساس آن نت سیم سوم را تنظیم کنید. مثلا برای کوک رِ پرده دوم سیم اول نت رِ است و باید سیم سوم با این پرده هم کوک باشد.
سیم چهارم، سیم بم است و بسیار ساده با کمی چرخش گوشی ، کوک می‌شود. این سیم مطابق با نت سیم سوم و یک اکتاو بم تر از آن کوک می‌شود.
انواع کوک سه تار
همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره کردیم، موسیقی ایرانی در ردیف‌ها و دستگاه‌های مختلفی نواخته می‌شود. به همین دلیل سازهایی که در این موسیقی به کار می‌رود باید متناسب با دستگاه مدنظر کوک شوند. از این‌رو روش کوک کردن سه تار در دستگاه‌های مختلف متنوع است. به همین دلیل انواع کوک سه تار وجود دارد. بسته به دستگاه موسیقی که می‌نوازید باید ساز خود را بر اساس یکی از کوک‌های سه تار تنظیم کنید. به طور کلی انواع کوک سه تار شامل موارد زیر می‌شود.
- کوک شور؛
- کوک سه گاه؛
- کوک چهارگاه؛
- کوک ماهور؛
- کوک بیان ترک؛
- کوک نوا؛
- کوک ابوعطا؛
- کوک اصفهان؛
- کوک افشاری؛
- کوک همایون؛
- کوک راست پنجگاه؛
- کوک دشتی.
در نتیجه، کوک کردن سه تار به شکل درست و اصولی، الفبای سه تار نوازی است. به همین دلیل به عنوان هنرجوی سه تار، یکی از اولین آموزش‌هایی که باید ببینید، آموزش کوک سه تار است. شاید در وهله‌ی اول انجام این کار سخت و پرچالش باشد ولی به مرور می‌توانید حتی به شکل گوشی نیز ساز خود را کوک کنید. ضمن این‌که با اپلیکیشن تیونر به سادگی می‌توانید سازتان را به کمک گوشی‌تان کوک کنید.
لازم به ذکر است که در فرآیند آموزش آنلاین سه تار که در آکادمی موسیقی آنلاین وب نوازن برگزار می‌شود، به آموزش آنلاین کوک سه تار نیز پرداخته می‌شود. هدف از این آموزش‌ها این است که شما در منزل و بدون دغدغه و به سادگی سازتان را کوک کنید. برای آگاهی از فرآیند آموزش آنلاین سه تار ما آماده‌ی ارائه‌ی مشاوره رایگان هستیم.
خبرنامۀ وب‌نوازان را از دست ندهید!
هر هفته یک محتوای اختصاصی همراه با جدیدترین مقالات و نکات آموزشی موسیقی را برای شما می‌فرستیم.
