ساز دف، یکی از سازهای باستانی که از هزاران سال پیش در مناطق مختلف ایران در مراسم‌ها و جشن‌ها توسط نوازندگان نواخته می‌شد. هرچند که مدتی این ساز خوش نوا و ریتمیک از نواخته شدن در مجامع عمومی مهجور ماند ولی امروزه طرفداران زیادی پیدا کرده است. در این میان هنرجویان بسیاری اقدام به یادگیری دف زدن کرده‌اند. بدون شک آموزش یک ساز بدون شناخت آن امکان‌پذیر نیست. پس با ما در این مقاله همراه باشید تا هرآن‌چه‌که لازم است درباره‌ی نوازندگی دف بدانید را در اختیارتان بگذاریم.
ساز دف، سازی کوبه‌ای و ریتیمک
اگر قصد یادگیری و آموزش دف را دارید باید بدانید که این ساز از قدیمی‌ترین سازهای کوبه‌ای است که در موسیقی ایرانی نقش به‌سزایی را ایفا میکند. ساز دف از ترکیب چوب، پوست و فلز ساخته می‌شود و با ضربه‌ی انگشت روی پوست، به صدا درمی‌آید. دف به شکل دایره است و پوستی به قطر 25 تا 40 سانتی‌متر روی کمانه کشیده می‌شود. در مجموع صدای دلنشینی از این ساز تولید می‌شود و به همین دلیل از ایران باستان تا به کنون دف، یکی از سازهای زینت‌بخش مراسم‌ها و جشن‌ها بوده است. ضمن این‌که برای برگزاری آئین‌های مذهبی و عرفانی نیز از این ساز استفاده می‌شده است.
تاریخچه حضور دف در موسیقی ایران
همان‌طور که اشاره کردیم دف، سازی قدمت‌دار است و پیشینه‌ی آن به دوران باستان می‌رسد. در آن دوران این ساز در ایران، بین‌النهرین، مصر، یونان و روم نواخته می‌شده. نقش‌نگاره‌های متعلق به تمدن عیلامی‌ها، نشان می‌دهد که دف در آن روزگاران دور نیز نواخته می‌شده. البته دفی که در آن زمان در ایران نواخته می‌شد، شکل چهارگوش داشته. دف دایره‌ای شکل، 1300 سال پیش در مصر باستان وجود داشته است.
لازم به ذکر است که دف جزء اصلی‌ترین سازهای منطقه‌ی کردستان است و قدمتش به هزاران سال پیش می‌رسد. البته بعد از ورود اسلام به ایران به دلیل حرام بودن موسیقی، این ساز جهت بقای خود در خانقاه‌ها و تکایای کردستان بست نشست. این بست نشینی تا 13 قرن طول کشید و در تمام این مدت این ساز همدم دراویش کُرد در خانقاه‌ها بود که با ذکر و سماء آنها آمیخته شد. ذکرها در هر مقامی با ریتم خاص خود در دف همراه هستند و به‌عبارتی هر ذکری مقام خود را دارد که به مقام‌های دف معروف هستند. مقام‌های دف در طرایق کسنزانی و قادری و دیگر طرایق از ۷ تا ۱۰ مقام اصلی هستند. در بسیاری از مینیاتورهایی که از دوران صفویان و گورکانیان به جا مانده، دف در کنار نی در مجالس سماع که در خانقاه‌ها برگزار می‌شد. نواخته می‌شد.
در نهایت، بست‌نشینی دف تا سال ۱۳۵۳ ادامه داشت تا این که به اهتمام محمدرضا لطفی و با زحمات بیژن کامکار این بست به پایان رسید. پس از آن و بعد از قرن‌ها از دف در اجراهای عمومی و در موسیقی غیرعرفانی نیز استفاده شد.
بررسی کاربردهای ساز دف در موسیقی ایرانی
دف به دلیل قابلیت‌های ویژه‌اش در تولید صدا در موسیقی ایرانی جایگاه خاصی دارد. درواقع این ساز هم قابلیت نواختن در مراسم شادی و سرور را دارد و هم در مراسم حزن و اندوه به کار می‌رود. به طور کلی از دف در موسیقی سنتی، محلی، عرفانی استفاده می‌شود.
ایجاد ریتم و ضربه
یکی از مهم‌ترین کاربردهای دف در موسیقی ایرانی ایجاد ریتم و ضربه است. این ویژگی خودش را در همنوازی سازهای ایرانی به خوبی نشان می‌دهد. زیرا دف، سازی ضربه‌ساز است و با ایجاد ریتم، به خوبی گروه را با هم هماهنگ میکند.
اجراهای سنتی و عرفانی
امروزه یکی از سازهای اصلی در موسیقی سنتی، دف است. این ساز با صدای خاصی که دارد به خوبی توانسته جایگاه خود را در موسیقی سنتی محکم کند. علاوه‌بر قرن‌هاست که از دف برای موسیقی عرفانی استفاده می‌شود. در موسیقی سماع، دف یکی از مهم‌ترین سازها است. ضمن این‌که در مراسم‌های مذهبی، آئینی و سوگواری‌ها نیز زدن دف با ریتم‌های حزن‌انگیز مرسوم است.
موسیقی محلی
دف جزء سازهای مهمی است که در موسیقی محلی و فولکلور برخی مناطق ایران مانند کردستان، آذربایجان، خراسان و لرستان بسیار استفاده می‌شود.
تکنوازی‌ها
ساز دف این قابلیت را دارد که تنها و به صورت تکنوازی نیز اجرا شود. اصولا این ساز به صورت گروهی نیز نواخته می‌شود که حجم صدای زیادی تولید میکند و شور خاصی نیز ایجاد میکند. درواقع یادگیری ساز دف به شما این امکان را می‌دهد که در سبک‌های مختلف و در شرایط مختلف بنوازید.
آشنایی با اجزای دف
مورد دیگری که شما پیش از آغاز آموزش دف باید بدانید، اجزا و ساختار کلی این ساز است. به طور کلی، دف ساختار ساده‌ای دارد که از کمانه، پوست، حلقه‌ها وگل میخ‌ها تشکیل می‌شود. در ادامه به طور کامل به هر یک از این اجزا می‌پردازیم.
کمانه (قاب)
به حلقه‌ی چوبی دور ساز دف، کمانه می‌گویند. کمانه 5 الی 6 سانتی‌متر عرض و قطری برابر 50 تا 55 سانتی‌متر دارد. در یک طرف آن، پوست حیوانات یا پلاستیک کشیده می‌شود (بهترین نوع دف، با پوست حیوانات است که در فصل بهار ساخته می‌شود). ابتدا و انتهای قاب اصلی با برش زاویه‌دار (اصطلاحاً برش فارسی) به هم می‌چسبند. ضخامت یک سمت از کمانه با تراشیدن چوب کمتر شده و به 2 الی 3 میلی‌متر می‌رسد و سمت دیگر کمانه اصولا ضخامتی برابر 1.5 سانتی‌متر دارد. اصولا پوست با سریش به لبه‌ای که ضخامت کم‌تری دارد می‌چسبد و با گل میخ محکم می‌شود. در صورتی که کمانه از تقارن کامل برخوردار باشد و پوست از طرفین یکسان کشیده شود، ساز صدای بسیار مطلوبی خواهد داشت.
پوست
از دیگر اجزاء ساز دف، پوست است. در گذشته‌ها، این بخش از دف از پوست حیوانات ساخته می‌شد ولی امروزه دف‌هایی با پوست پلاستیکی نیز وجود دارند. برای ساختن دف با پوست طبیعی، از پوست حیواناتی مانند گوسفند، بز، آهو و میش استفاده می‌شود. پوست مناسب پوستی است که کهنه باشد. برای امتحان، اگر به پوستی آب بزنیم و از آن بوی نامطبوع ساطع نشود، پوست کهنه است.
پوستی که در دف به کار می‌رود باید به خوبی دباغی شود، به طوری‌که ضخامت تمام نقاط آن یکسان شود. برای دباغی پوست، نباید از موادی همانند آهک که در صنایع چرم‌سازی به کار می‌رود، استفاده شود. بلکه باید در آب خوابانده شود و به مرور زمان موها از پوست جدا شود. زیرا آهک و مواد شیمیایی که در چرم‌سازی به کار می‌روند، چربی پوست را از بین می‌برند و در صدای آن تأثیر بدی می‌گذارند.
همچنین پوست دف را نباید خیلی گرم کرد چون احتمال پاره شدن پوست وجود دارد. در ضمن، ممکن است در اثر کشیدگی زیاد پوست، کمانه کج شود. گرم کردن پوست، باعث خشک شدن چربی پوست شده و ساز را بد صدا میکند. حتی الامکان نباید به پوست دف آب زد، زیرا در درازمدت، روی کیفیت صدای آن تاثیر منفی می‌گذارد.
لازم به ذکر است که پوست‌های مصنوعی و پلاستیکی در برابر رطوبت و دمای بالا مقاوم‌تر و دارای قدرت صدای بالاتری هستند. البته این صدای بالا و شفاف با صدای سنتی دف تفاوت‌هایی دارد و به همین دلیل برای نواختن سبک‌های جدیدتر به کار می‌روند.
حلقه‌ها
یکی دیگر از بخش‌های دف، حلقه‌ها هستند که در جدار داخلی کمانه نصب می‌شوند. این حلقه‌ها به شکل سه تایی و 4 تایی و با فاصله‌ی سه سانتی‌متر از پوست و 1 سانتی‌متر از دسته پهلوی نصب می‌شوند. این حلقه‌ها را با نام دیگری چون جلاجل نیز می‌شناسند. با حرکت ساز، حلقه‌ها تکان می‌خورند و صدای جذابی ایجاد می‌کنند.
گل میخ
از گل میخ‌ها برای مهارکردن و محکم کردن پوست روی کمانه استفاده می‌شود. گل میخ‌ها، میخ‌هایی سرتخت مانند پونز هستند که روی جدار بیرونی کمانه می‌چسبند.
شستی
برای این‌که نوازنده، بتواند ساز را در دست نگه دارد، بریدگی‌ای در داخل کمانه ایجاد می‌شود که محل قرارگیری انگشت شست است. به این شکل نوازنده می‌تواند ساز را در دستش کنترل کند.
تفاوت دف و دایره
ساز دف و دایره شباهت‌های زیادی از نظر ظاهری و ویژگی‌های کلی دارند، با این‌حال این دو ساز از نظر برخی جزئیات تفاوت‌های خاصی با هم دارند. به طور کلی فرق دف و دایره شامل موارد زیر می‌شود:
- دف اندازه‌ی بزرگ‌تری نسبت به دایره دارد.
- عدم وجود زنجیرهای فلزی در ساز دایره.
- صدای دف نسبت به دایره بم‌تر و خوش‌نواتر است.
معروف‌ترین نوازندگان ساز دف
بیژن کامکار ، مسعود حبیبی و هژار زهاوی از نوازندگان معروف و بین‌المللی ساز دف هستند. قطعا بدون وجود این اساتید، ساز دف نمی‌توانست تا به این حد جایگاه خاصی در موسیقی ایرانی پیدا کند.
بهترین سن یادگیری دف
هیچ محدودیت سنی برای آموزش ساز دف وجود ندارد. کودکان بالای 9 سال که دارای جثه‌ی تنومندی هستند و از توانایی جسمانی کافی برخوردارند می‌توانند دف زدن را یاد بگیرند. برای بزگسالان نیز هیچ محدودیتی برای نوازندگی دف وجود ندارد. فرقی نمی‌کند که آقا باشید یا خانم و بیست ساله باشید یا چهل ساله، آن‌چه‌که مهم است علاقه و انگیزه برای یادگیری این ساز است. البته از آن‌جایی‌که دف زدن ارتباط مستقیمی با سلامت دست‌ها دارد، تا زمانی می‌توانید دف نوازی کنید که دست‌های‌تان یاری می‌کنند. پس بهتر است تا دیر نشده آموزش این ساز ضربی را شروع کنید.
نقش تمرین در یادگیری دف
فراموش نکنید که پیشرفت در یادگیری موسیقی و کلیه‌ی رشته‌های هنری به‌تدریج و به آرامی انجام می‌شود. به همین دلیل تمرین و ممارست دو راه مهم برای موفقیت و حرفه‌ای‌تر شدن است. درواقع مدت زمان یادگیری دف ، بستگی به استعداد و مهم‌تر از آن میزان تمرین‌تان دارد و تجربه نشان داده است که تمرین روزانه و مداوم کارایی بیشتری دارد.
لذت دف نوازی را با وب نوازان تجربه کنید!
همان‌طور که مطالعه کردید، سالیان سال است که صدای خوش‌آهنگ ساز دف در این مرز‌وبوم به گوش می‌رسد. ایرانیان باذوق و قریحه، از دوران باستان تا به کنون، نسل‌به‌نسل این ساز دلنشین را به هم یاد داده‌اند و در این میان شیوه‌ها و تکنیک‌های دف نوازی رشد و تغییرات زیادی پیدا کرده است. امروزه هنرجویان بسیاری مانند شما، دوست دارند این ساز قدمت‌دار را یاد بگیرند و به یاد نیاکان هنرمند خود بنوازند تا هیچ‌گاه صدای دف در این کشور خاموش نشود. از این‌رو ما در آکادمی موسیقی آنلاین وب نوازان وظیفه‌ی خودمان می‌دانیم تا شرایط مناسبی را برای شما فراهم کنیم که بتوانید با آرامش‌خاطر دف زدن را یاد بگیرید. زیرا هدف ما گسترش مرزهای موسیقی و به ویژه موسیقی ایرانی است. این درحالی است که شرایط شرکت در آموزش حضوری برای همه‌ی علاقه‌مندان به دف نوازی فراهم نیست. به همین دلیل ما در وب نوازان سال‌هاست که با ایجاد بستر مناسب به شکل آنلاین به آموزش موسیقی و به طور خاص دف می‌پردازیم.
ما می‌دانیم که بسیاری از شما در خارج از ایران زندگی می‌کنید و امکان یادگیری این ساز را از محضر استادی ایرانی و با هزینه‌های به صرفه ندارید. از سوی دیگر گرفتاری و درگیری‌های شغلی مانع از صرف وقت برای رفت‌وآمد به کلاس موسیقی می‌شود. همچنین بسیاری از شما خانم‌ها را که درگیر مسائل مربوط به فرزندان و امور خانه هستید را نیز درک می‌کنیم. به همین دلیل قصد داریم با آموزش آنلاین توسط اساتید مجرب، به شما در یادگیری این ساز خوش نوا کمک کنیم.
شیوه‌ی آموزشی دف در وب نوازان به گونه‌ای است که با تمرین مداوم می‌توانید تک نوازی کنید و یا عضو گروه خاصی شوید و به خوبی با سایر سازها همنوازی کنید. ضمن این‌که مطمئن باشید حین آموزش اوقات خوش و خاطره‌انگیزی با این ساز خواهید داشت. اگر در رابطه با شیوه‌ی آموزش، هزینه‌ی دوره و شرایط برگزاری کلاس‌ها و … سوال دارید، کارشناسان ما آماده‌ی ارائه‌ی مشاوره رایگان هستند.
خبرنامۀ وب‌نوازان را از دست ندهید!
هر هفته یک محتوای اختصاصی همراه با جدیدترین مقالات و نکات آموزشی موسیقی را برای شما می‌فرستیم.
