تفاوت دیوان و باغلاما از موضوعاتی است که هنرجویان این دو ساز نسبت به آن کنجکاو هستند. باغلاما و دیوان هر دو در دسته ی سازهای زهی زخمه ای محسوب می شوند. این دو ساز از نظر ساختاری و ظاهری شباهت ها و تفاوت هایی با هم دارند که برای دانستن آنها باید با این دو ساز بیشتر آشنا شوید. این مقاله با هدف تشریح ساز دیوان و تفاوت های آن با ساز باغلاما نوشته سده است.
نوعی از باغلاما وجود دارد که دارای دسته ی بلندی است و به آن دیوان می گویند. دیوان در سه سایز مختلف ساخته می شود. به دیوان سایز کوچک جرا می گویند که مختص کرکوک و اربیل است. به سایز متوسط آن دیوان دسته کوتاه و به سایز بزرگ آن که خیلی رایج است دیوان می گویند.
تاریخچه
ساز دیوان یک ساز کردی است که به جز کردستان ایران، در کردستان ترکیه، کردستان عراق و کردستان سوریه نیز استفاده می شود. تاریخچه ساخت دیوان مانند تاریخچه باغلاما درحدود 400 سال پیش در شهر فیرورق (پره) از نواحی شهر خوی است. ساز دیوان در شهرهای دیگری نظیر بوکان، مهاباد، سنندج و کرمانشاه نیز طرفداران خاص خود را دارد.
ساختمان دیوان درمقایسه با باغلاما
کاسه ی ساز
دیوان دارای یک کاسه ی طنینی بزرگ است که نمی توان آن را به صورت یک تکه ساخت. پس آن را به صورت پروانه ای یعنی با چسباندن تکه های هلالی شکل چوب خم شده، می‌سازند. جنس این کاسه از درخت توت سیاه، گردو، سرخ دار یا گلابی است. اما کاسه ی باغلاما کوچک تر از دیوان و به صورت یکپارچه نیمه گلابی است و جنس آن متفاوت با دیوان است.
دسته
یکی از تفاوت های اصلی ساز باغلاما و دیوان که آنها را نسبت به هم متفاوت می کند و سازی مستقل از هم می سازد، تفاوت در طول دسته ی آنها است.
دیوان دارای دسته ای بلندتر از باغلاما می باشد. جنس این دسته مانند باغلاما یک چوب محکم و سخت مثل بلوط می باشد. دسته ی دیوان دارای 24 پرده است که قابلیت جابه جایی دارند. همین طور دیوان دارای 7سیم است که از این تعداد فقط دو سیم واخوانند و هر سه سیم دیگر به طور هم صدا کوک می شوند.
هرچه ساز دسته ی کوتاه تری داشته باشد، صدای آن زیرتر است.
گوشی
دیوان و باغلاما هر دو دارای 7 گوشی به تعداد سیم های خود هستند که 4 گوشی روی جایگاه یا صفحه گوشی ها و 3 گوشی در کنار آنها قرار دارد. جنس گوشی ها معمولا از چوب درختانی مثل مَمرَز، بلوط و شمشاد است.
سیم ها
تعداد سیم های ساز دیوان 7 تا است، اما تعدادسیم ها در باغلاما 6 یا 7 است. جنس این سیم ها از فولاد می باشد. هم ساز باغلاما و هم ساز دیوان هردوساز به صورت سه گروه سه تایی، دوتایی و دوتایی تقسیم و کوک می‌شوند.
تفاوت دیوان و باغلاما : کوک
کوک ساز دیوان لا، ر، سل یا لا، ر، می میباشد اما کوک ساز باغلاما ر، سل، لا و یا لا، ر، می است.
نواختن دیوان
ساز دیوان را با مضراب پلاستیکی می نوازند و نوازنده درحین نواختن، انگشت میانی خود را بر کاسه‌ی طنینی ساز می‌زند. اما ساز باغلاما را می توان با هر دو مضراب پلاستیکی و مضراب چوبی وهمینطور با سرانگشتان نواخت.
از نوازندگان معروف ساز دیوان می توان به شوان پرور، اردال ارزنجان و اورهان گنجه بای اشاره کرد.
