کوک کمانچه مبنا و اساس خاصی دارد و دقیقا به همین دلیل برای هنرجویان مبتدی، چالش‌برانگیز است. هرچند که دیر یا زود باید کوک کردن کمانچه را یاد بگیرید. چون شما نمی‌توانید هربار که سازتان ناکوک شد، در شهر دوره بیفتید تا کسی را پیدا کنید که آن را برای‌تان کوک کند. از طرف دیگر کوک کردن ساز مثل این است که دردش را بفهمید و بتوانید آن را از ناکوکی و ناخوشی درآورید؛ تازه آن‌وقت است که می‌توانید ارتباط حسی عمیقی با سازتان برقرار کنید. پس اگر قصد دارید که روش کوک کمانچه را یاد بگیرید و بدانید که این ساز اصیل ایرانی در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی به چه شکل کوک می‌شود، در این مقاله ما را همراهی کنید.
تغییرات کوک کمانچه در طول زمان
اگر هنرجوی دوره آموزش کمانچه باشید احتمالا می‌دانید که در گذشته کمانچه به صورت «دو سل دو سل» کوک می‌شد. ولی با ورود ساز ویولن به ایران تغییراتی در کوک آن داده شد. هنگامی که ساز ویولن وارد ایران شد، ابتدا آن را با نام کمانچه فرنگی می‌شناختند و مانند ساز کمانچه کوک می‌‌کردند. با گذشت زمان، برعکس این موضوع اتفاق افتاد و اکنون کمانچه نیز مانند ویولن چهار سیم دارد و محدوده صوتی آن مانند ویولن است. درواقع کمانچه تحت‌تاثیر ویولن کامل‌تر شد. همانطور که گفته شد در حال حاضر، کوک کمانچه نیز مانند ویولن به صورت «می لا ر سل» انجام می‌شود. جالب است بدانید که انگشت گذاری‌های کمانچه نیز مانند ویولن انجام می‌شود.
کوک کمانچه در دستگاه‌های موسیقی ایرانی
همانطور که اشاره شد، کمانچه مانند ویولن به صورت «می لا ر سل» کوک می‌شود. با این‌حال کوک این ساز در دستگاه‌های مختلف ایرانی، فرق می‌کند که در ادامه به آن می‌پردازیم. معمول‌ترین کوک این دستگاه‌ها به این صورت است که سیم‌های اول و دوم نسبت به هم فاصله چهارم و یا پنجم دارند. همین‌طور سیم سوم یک اکتاو بم‌تر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم‌تر از سیم دوم است. به طور کلی در هر یک از دستگاه‌های موسیقی، کمانچه به شکل زیر کوک می‌شود.
| دستگاه | کوک |
| نوا | ر لا ر سل |
| ماهور | می لا ر لا |
| همایون | می لا ر لا |
| آواز اصفهان | می لا می لا |
| چهارگاه | می لا می لا |
| راست پنجگاه | می لا می لا |
| کوک لری | ر لا ر لا |
اساس کوک کمانچه
کوکی که روی یک ساز انجام می‌شود، پایه اصلی یک سیستم موسیقی است که برای اجرای یک ساختار مشخص از موسیقی ایجاد می‌شود. پس اگر تغییری در آن به وجود آید آن اجرا مشکل پیدا می‌کند؛ مگر اینکه تغییر آگاهانه و برای هدف خاصی انجام شود. در موسیقی ایرانی و در سیستم دستگاهی آن، ترکیب دانگ‌ها بیشتر به صورت متصل و یا ادغامی هستند. محدوده دستگاه‌ها از محدوده گام‌ها (سیستم اروپایی) گسترده‌تر و بزرگ‌تر است و برای پیاده‌سازی این سیستم روی سازها، حداقل سه دانگ لازم است که برای طراحی آن در ساز کمانچه هر دانگ باید روی یک سیم باشد.
میزانِ کوک سیم‌های متفاوت برای دستگاه‌های مختلف لازم است و یک کوک استاندارد ثابت شده در موسیقی ایرانی کاربردی ندارد. در بعضی دستگاه‌ها مثل چهارگاه، راست پنجگاه و ماهور نسبت کوک سیم‌ها باید یک فاصله چهارم و یک فاصله پنجم باشد. در برخی از دستگاه‌ها مانند دستگاه شور و سه گاه برعکس، یک پنجم در ابتدا و بعد یک فاصله چهارم باشد. در برخی دیگر مانند نوا و همایون باید دو فاصله چهارم پشت سر هم باشد.
اگر می‌خواهید سازتان را بر اساس ساختار دستگاه، کوک کنید باید به این نکات توجه کنید:
- پایه‌های اصلی دستگاه را روی ساز حفظ کنید.
- حداقل دو شاهد مهم دستگاه، روی سیم باز باشد تا شاهد به هنگام اجرا از کیفیت مطلوب‌تری نسبت به دیگر نغمات برخوردار گردد.
- محل نغمه‌ها، متغیر در نظر گرفته شود تا در موقع اجرا مشکل ایجاد نشود.
- در دستگاه‌ها و یا آوازهایی که شاهد روی دست باز سیم وسط قرار نمی‌گیرد ساز باید اخوان شاهد کوک شود (سیم بم )، مانند دستگاه سه گاه و بیات ترک. هدف از این‌کار تقویت شاهد است.
مبنای کوک کمانچه در موسیقی ایرانی
مبنای کوک در موسیقی اروپا نت لا با فرکانس 440 هرتز است که نغمه های دیگر نسبت به این نغمه کوک می‌شوند. اما مبنای کوک در موسیقی ایران، نغمه شاهد دستگاه است. برای شاهد یک دستگاه فرکانس خاصی انتخاب می‌شود که به ذوق زیبایی‌شناسی نوازندگان و همین‌طور شرایط زمانی و مکانی بستگی دارد.
معیار کوک کمانچه
معیار کوک سیم‌های کمانچه برگرفته از شیوه اساتید بزرگ است و در هر شخصی نیز متفاوت است. یکی از نکات مهمی که هنرجویان باید بدانند این است که نت نویسی کمانچه با دیگر سازهای ایرانی متفاوت است. سازهایی مانند سه تار، تار، سنتور و … یک پرده پایین‌تر از ویولن نوشته می‌شوند ولی ساز کمانچه یک پرده بالاتر از آن‌ها نوشته می‌شود. اما اگر دو نفر با سازهای متفاوت شاهد دستگاه را مبنای کوک خود قرار دهند، تفاوتی وجود نخواهد داشت و مشکلی هم پیش نمی‌آید.
در مرحله بعد باید پرده‌های ساز کوک شوند؛ همانگونه که در سازهای دیگر نوازنده، پرده‌ها را هم کوک می‌کند، نوازنده کمانچه هم باید به کوک بودن پرده‌های ساز خود هنگام اجرا دقت کند. البته این موضوع کمی دشوار است زیرا گوش نوازنده باید قوی و کوک باشد. غیر از آن در صورتی که ساز هم خوب کوک شده باشد ممکن است نت‌ها خارج شنیده شوند. البته در اجراهای جدید این مشکل با ویبراسیون اضافی پوشانده می‌شود.
آموزش کوک کمانچه به روش گوشی
همانطور که پیش‌تر نیز اشاره شد، یکی از مفاهیم اولیه‌ای که در فرآیند یادگیری کمانچه هنرجو باید یاد بگیرد، روش کوک کمانچه است. هنرجویان نیز برای تسلط پیدا کردن بر آن باید به خوبی تمرین کنند. پس بعد از مطالعه این بخش کار خود را شروع کنید و با دقت و تمرکز اقدام به کوک کمانچه خود کنید.
برای این کار از دو سیم که در بالاترین نقطه تاج خرک هستند شروع کنید. سیم دوم را از چپ به راست کوک کنید. نت هر چه بود آن را مبنا قرار داده و سیم سه را نسبت به سیم دو کوک کنید. جایی که ساز را قرار می‌دهید بسیار مهم است پس دسته‌ی ساز را روی سر شانه‌ی خود بگذارید. برای کوک کردن حتما از سیم شل به سفت حرکت کنید زیرا در این حالت کوک شما ثبات بیشتری خواهد داشت و به سرعت تغییر نمی‌کند. برای کوک کردن دو سیم، زاویه مشترک آن‌ها را پیدا کنید و به نسبت 50.50 آرشه بکشید. به این نکته توجه کنید که نباید مانند زمان نواختن ساز، محکم آرشه بکشید چرا که اگر محکم آرشه کشی کنید نتی که می‌شنوید کمی بالاتر از نت اصلی سیم خواهد بود. این کار را ادامه دهید تا آنجا که حس کنید دو صدا در هم حل شده‌اند.
روش کوک کمانچه با تیونر
بدیهی است که کوک کردن ساز با تیونر برای هنرجویان مبتدی که هنوز گوش‌های‌شان به صدای کوک و استاندارد کمانچه عادت نکرده است، ساده‌تر است. برای این کار شما باید نام نت‌ها را در تیونر بلد باشید. درواقع نت‌های «لا سی دو رِ می فا سُل» در تیونر به این ترتیب نام گذاری می‌شوند: A B C D E F G
برای کوک کمانچه باید از سیم اول شروع کنید که به شکل «ر سل دو فا» است که در تیونر به شکل D G C F درمی‌آید. شما باید آرشه را روی سیم مورد‌نظر بکشید و زمانی‌که عقربه تیونر در وسط صفحه نمایشگر قرار گرفت و نت مورد نظر را نشان داد، یعنی که سیم کوک است. اما اگر عقربه، عقب‌تر و یا جلوتر قرار بگیرد، سیم هنوز کوک نیست. در این حالت اگر عقربه، عقب‌تر (سمت چپ) بود فشار سیم ساز کم است اگر عقربه جلوتر (سمت راست) بود یعنی فشار سیم شما زیاد است.
برای کوک کردن کمتر از یک پرده، از تاندورهای قسمت پایین ساز کمک می‌گیریم. آرشه کشی را آغاز کنید و اگر عقربه عقب‌تر بود، تاندور را به سمت چپ بگردانید و اگر عقربه جلوتر بود آن را به سمت راست بگردانید. ولی برای کوک بیشتر از یک پرده باید از گوشی‌های کمانچه استفاده کنید و به همان ترتیب برای بیشتر کردن نت، گوشی را چرخانده و سفت‌تر کنید و برای کمتر کردن نت، گوشی را باز کرده و سیم را آزادتر کنید.
همانطور که مطالعه کردید کمانچه از اصیل‌ترین سازهای ایرانی است که در طول زمان با تاثیرپذیری از ویولن توانسته کامل‌تر از پیش به مسیرش ادامه دهد. از آن‌جایی که کمانچه، سازی ایرانی است و از طرف دیگر موسیقی ایرانی در دستگاه‌ها مختلف اجرا می‌شود، پس کوک کمانچه در هر دستگاهی متفاوت است. درواقع این ساز خودش را با حس‌وحال دستگاه مدنظر سازگار می‌کند و متناسب با آن کوک می‌شود.
ما در وب نوازان شرایطی را فراهم کرده‌ایم تا هر کسی که با نوای دل‌انگیز کمانچه هوش از سرش می‌پرد و مسحور می‌شود، بتواند نواختن آن را یاد بگیرد. حیف نیست که صدای این ساز را که نمود هویت ایرانی است، دوست داشته باشید ولی خودتان نتوانید آن را بنوازید؟ شاید دلیل بسیاری از شما، محدودیت زمانی، مکانی و یا درگیری‌های روزانه‌تان باشد، باید بگوییم که ما در وب نوازان با آموزش آنلاین کمانچه، تمام محدودیت‌های دست‌وپاگیر را حذف کرده‌ایم. زیرا آموزش‌های ما به صورت آنلاین، تصویری و دو طرفه است و شما ضمن تشویق و انگیزه‌بخشی استاد، در طول دوره از طرف کارشناسان ما نیز به طور مدام پشتیبانی می‌شوید. نیاز به گفتن ندارد که یکی از سرفصل‌های مهم دوره‌ی آموزش کمانچه در وب نوازان، آموزش کوک کمانچه است. به طوری که هنرجو بتواند از همان ابتدا خودش سازش را کوک کند.
البته که قبل از هر تصمیمی بهتر است اطلاعات کامل‌تری کسب کنید. پس با درخواست مشاوره رایگان ، تمام ابهامات و گره‌های ذهنی‌تان را باز کنید.
خبرنامۀ وب‌نوازان را از دست ندهید!
هر هفته یک محتوای اختصاصی همراه با جدیدترین مقالات و نکات آموزشی موسیقی را برای شما می‌فرستیم.
