ساز بالالایکا (Balalaika) یکی از سازهای سنتی روسی است که ساختمان آن از دسته ای بلند بدنه ی چوبی و سه سیم که درباره جنس و کوک آن ها بعدا صحبت می‌کنیم تشکیل شده است. نواختن این ساز از طریق تکنیک زخمه زدن با انگشت اشاره انجام می‌گیرد. در مستندات تاریخی اولین بار نام این ساز در سال 1668 و در دست نوشته های به جا مانده در شهر مسکو ثبت شده است. برخلاف تصور بسیاری از افراد که فکر می‌کنند بدنه ی بالالایکا فقط مثلثی است، این ساز اشکال دیگری هم دارد، مثلا برخی از انواع ساز بالالایکا بیضی یا دایره ای هستند.
اما رایج ترین فرم بالالایکا، همان ساز بدنه مثلثی است که در نقاشی ها و آثار تاریخی هم به چشم می‌خورد.
ویژگی های ساز بالایکا چیست؟
بالالایکاهای امروزی از تلاش و فعالیت های «واسیلی آندریف» موسیقیدان روسی ساخته شده اند. در سال 1880 ساز بالالایکا با بدنه ای مثلثی، کروماتیک، دارای سه سیم و با پرده های فلزی به عنوان شکل رایج و استاندارد این ساز رواج پیدا کرد.
همچنین آندریف ایده ی تشکیل ارکستری متشکل از ساز بالالایکا در اندازه های مختلف را داد و سازهای دیگری روسی مثل «دومرا» را که به فراموشی سپرده شده بود مجددا بازسازی کرد.
ساز بالالایکا سازی محبوب در مناطق مختلف روسیه و قفقاز است و در مدارس موسیقی به طور حرفه ای آموزش داده می‌شود. این ساز علاوه بر اینکه در گروه های فولکور و موسیقی سنتی خاص روسیه استفاده می‌شود، در بسیاری از قطعات مجلسی و ارکستر سمفونیک های مختلف هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تاریخچه بالالایکا و خواستگاه آن
خاستگاه دقیق بالالایکا هم مانند بسیاری از سازهای سنتی به طور دقیق مشخص نیست، اما به نظر می‌رسد که این ساز از «دورما» که سازی سنتی و متعلق به قفقاز است ساخته شده باشد. همچنین به نظر می‌رسد که بالالایکاهای اولیه به ساز «تاپشور» مغولی و «دومبرا» قزاقی هم شباهت بسیار زیادی داشته اند.
بر اساس اسناد و شواهد تاریخی ساز بالالایکا در قرن هجدهم و با الهام از سازهای قدیمی تر روسی ساخته شده است. این ساز در شش اندازه ی مختلف از پیکولو تا کنترباس وجود دارد. که به ترتیب از کوچک به بزرگ این گونه اند:
- پیکولو (piccolo)
- پریما (prima)
- سکوندا (secunda)
- آلتو (alto)
- باس (bass)
- کنترباس (contrabass)
رایج‌ترین بالالایکا، بالالایکای پریما است.
همه ی این سازها دارای پشت مسطح؛ سه سیم از جنس روده و دارای پرده مخروطی شکل هستند. سیم های بالالایکا هم می‌توانند توسط انگشتان دست و هم یک زخمه ی مخصوص نواخته شود.
نحوه ی کوک ساز بالالایکا به چه صورت است؟
همان طور که گفتیم ، استاندارترین و رایج ترین مدل بالالایکا، بالالایکای پریما است. نحوه ی کوک این ساز به صورت «لا» ، «می» ، «می» است که پایین ترین سیم روی نت «لا» و سیم های بالایی هر دو با نت «می» کوک می‌شوند. نوازندگان سنتی این ساز برای کوک از یک لوله ی زیر و بمی استفاده می‌کنند اما اکثر نوازندگان این ساز از کامپیوتر یا موبایل برای تنظیم استفاده می‌کنند.
یکی از تفاوت های دیگر سازهای بالالایکای قدیمی با نمونه های مدرن این است که در گذشته تمام سیم ها از جنس روده بودند اما امروزه یکی از سیم های ساز از جنس فلز و دو سم دیگر نایلونی هستند.
تکنیک های نوازندگی ساز بالالایکا
یکی از مهم ترین تکنیک های نواختن ساز بالالایکا استفاده از انگشت شست چپ روی نت های سیم پایینی ساز است. آکوردهای ساز در این محل نواخته می‌شوند. در بالالایکای پریما نوازندگان از انگشت سبابه دست راست خود برای نوازندگی استفاده می‌کنند اما برای نواختن بالالایکاهای بزرگتر از یک زخمه استفاده می‌شود. برخی نوازندگان سازهای کوچک را هم با زخمه می‌نوازند اما این روش در فرهنگ روسی رایج نیست و بهتر است که به غیر از سازهای بزرگ برای نواختن از زخمه استفاده نشود.
بالالایکای باس و کنتر باس که بزرگ ترین و بم ترین سازها هستند، هنگام نواختن برای حفظ تعادل بیشتر روی زمین قرار داده می‌شوند.
نقش ساز بالالایکا در ادبیات روسیه
همان طور که گفتیم محبوبیت بالالایکا در قرن هجدهم افزایش پیدا کرد به طوریکه تقریبا در تمام خانه های روسیه یکی از انواع این ساز در دسترس مردم قرار داشت. اما علاوه بر محبوبیت بالا، یکی از مواردی که باید در مورد ساز بالالایکا بدانیم این است که این ساز نماد موسیقیایی کشور روسیه است و بسیاری از نویسندگان بزرگ مثل داستایوفسکی، تولستوی و نیکولای گوگول در نوشته های خود از بالالایکا نام برده اند.
