اگر جزء علاقه‌مندان به موسیقی ایرانی باشید حتما می‌دانید که سازهای تنبور و سه تار، هر دو از سازهای بسیار قدیمی و اصیل ایرانی هستند. هر دو این سازها زهی هستند و افرادی که با سازهای ایرانی آشنایی ندارند در نگاه اول آن‌ها را با هم اشتباه می‌گیرند. درحالی‌که بین این سازها تفاوت‌های قابل توجه‌ای وجود دارد. تفاوت تنبور و سه تار فقط به شکل ظاهری این دو ساز محدود نمی‌شود. آن‌ها تفاوت‌های ساختاری زیادی با یکدیگر دارند که آشنایی با این تفاوت‌ها به شما در انتخاب ساز دلخواه کمک زیادی می‌کند.
معرفی سازها، قدم اول برای شناخت تفاوت تنبور و سه تار
یکی از ویژگی‌های اصلی هر سرزمینی هنر مخصوص به آن است. توجه و تلاش در جهت شکوفایی هنر و ارزش نهادن بر هنرمندان یکی از نشانه‌های متمدن بودن مردم آن کشور است. بدون شک یکی از جلوه‌های اصلی هنر هر سرزمینی موسیقی‌اش است. پس نوع موسیقی و سازهایی که در طی قرون مختلف مورد استفاه افراد قرار می‌گرفته است قسمتی از تاریخچه هر سرزمینی به شما می‌رود. در نتیجه آشنایی با این تاریخچه به رشد فرهنگ آن جامعه کمک می‌کند. به همین دلیل خوب است، حالا که قصد یادگیری سه تار و یا تنبور را دارید و بین انتخاب این دو ساز دچار شک هستید بیش‌تر با این دو ساز اصیل و باستانی ایران، آشنا شوید. شاید هم شما صرفا نگاه پژوهشی به این مطلب دارید، در هر دو صورت در این مقاله با این دو ساز به طور کامل آشنا می‌شوید.
تاریخچه ساز تنبور
ساز تنبور، کهن‌ترین ساز زهی زخمه‌ای است که سیم‌های آن از روی دسته بلند و کاسه‌ی گلابی‌شکل آن عبور کرده است. تنبور سازی است که یک دسته بلند به همراه کاسه کشیده‌ای دارد. خوب است بدانید که قدمت این ساز حدود 1500 الی 2000 سال برآورد شده است.
ساز تنبور با انگشت نواخته می‌شود و همین مسئله باعث شباهت این ساز با دوتار و سه تار می‌شود. صدای تنبور حس‌و‌حالی عرفانی دارد و برای نواختن قطعات عرفانی و حماسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اصولا از این ساز در موسیقی مقامی، مذهبی استفاده می‌شود.
درحال حاضر تنبور در مناطق مختلف ایران طرفداران خاص خود را دارد و نواخته می‌شود. با این حال در استان‌های کرمانشاه، کردستان و شمال لرستان بیش‌تر رواج دارد. از انواع مختلف تنبور می‌توان تنبور قوچانی، بغدادی، شروانی و تیسفونی را نام برد.
درباره ساز سه تار
ساز سه تار دارای صدای مخملین و ظریفی است که در ساختار آن از چوب، فلز و زه یا نخ نایلونی استفاده می‌شود. سه تار و سازهای مشابه آن مانند چگور، دوتار و تار از گذشته‌ها در مناطق آسیا و خاورمیانه رواج داشتند.
در سال‌های اخیر سه تار، محبوبیت بالایی پیدا کرده است و افراد زیادی به یادگیری و نواختن آن روی آورده‌اند. شهرت زیاد این ساز به دلیل صدای ظریف و مخملینش است. سه تار نیز جزو سازهای زهی مضرابی است که مانند اغلب سازهای مشابه برای ساخت آن از چوب، فلز، سیم و نخ‌های مصنوعی یا طبیعی استفاده می‌شود.
سه تا از نظر پرده‌بندی، شباهت زیادی به تار دارد و به همین علت عموما نوازندگان تار با ساز سه تار هم آشنایی دارند.
جالب است بدانید که سه تار در تا 150 سال پیش، دارای ۳ سیم بوده که بعدها سیم چهارمی نیز به آن اضافه شد و به شکلی حیرت‌انگیزی موجب تکامل این ساز شد. سه تار امروزی چهار سیم دارد که با ناخن انگشت اشاره دست راست نواخته می‌شود.
ساز سه تار معمولا هم به صورت تک نوازی هم در گروه نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به دلیل حجم صدای کم سه تار، این ساز به ساز خلوت و تنهایی معروف شده است. زیرا در گذشته‌ها، این ساز بیش‌تر در خلوت و تنهایی نواخته می شد ولی امروزه به لطف پیشرفت تجهیزات صدایی، سه تار حضور بیش‌تری از خود در اجراها نشان می‌دهد.
مقایسه سه تار و تنبور برای مبتدیان
بعد از آشنایی کلی با هر دو ساز تنبور و سه تار، حالا نوبت به این می‌رسد که بدانید سه تار و تنبور چه تفاوت‌هایی دارند؟ در این بخش به طور کامل به فرق تنبور و سه تار اشاره می‌کنیم.
شکل ظاهری و ساختار ساز
اولین تفاوتی که بین سه تار تنبور وجود دارد، ویژگی‌های ظاهری آن ها است. در این بخش به تفکیک به این تفاوت‌های ظاهری اشاره کنیم:
- تنبور کاسه‌ای گلابی‌شکل و کشیده‌ای دارد درحالی که کاسه‌ی سه تار تخم‌مرغی و کوچک‌تر از تنبور است.
- دسته سه تار بلندتر از دسته‌ی تنبور است. طول دسته‌ی سه تار معمولا ۴۰ تا 5۸ سانتی‌متر و پهنای آن ۳ سانتی‌متر است. درحالی‌که طول دسته‌ی تنبور از 43 تا 54 سانتی‌متر متغیر است و عرض دسته نیز چیزی بین 2 تا 3 سانتی‌متر است.
- تعداد پرده‌های سه تار که محل انگشت‌گذاری است، مانند تار، 25 تا 28 پرده است ولی تنبور دارای 14پرده است.
- سه تار دارای 4 سیم است ولی تنبور 2 یا 3 سیم دارد. بر این اساس تعداد گوشی‌ها در سه تار 4 تا است ولی در تنبور با توجه به تعداد سیم‌ها، 2 یا 3 گوشی وجود دارد.
تفاوت در صدادهی و فضای موسیقایی
در فهرست کردن مهم‌ترین فرق‌های تنبور و سه تار، نباید تفاوت صدای تنبور و سه تار را از قلم انداخت. سه تار بیش‌تر صدایی ملایم، نجواگونه و شاعرانه دارد. همین باعث می‌شود که صدای سه تار اصولا احساسی، گرم و صمیمی، توصیف شود. صدای سه‌تار برای تمرین در خانه و فضاهای آرام بسیار مناسب است، چون بلند نیست و به راحتی می‌توان در خلوت با آن ارتباط برقرار کرد.
از آن سو، صدای تنبور بیش‌تر عرفانی و حماسی است. درواقع طنین تنبور پررنگ‌تر و کوبنده‌تر از سه تار است و می‌تواند احساسات بسیار عمیق معنوی یا شورانگیز را منتقل کند.
به طور کلی حجم صدای تنبور به دلیل کاسه‌ی بزرگ‌تری که دارد بیش‌تر است. محدوده‌ی صدای سه تار 3 اکتاو و تنبور حدود 5/1 اکتاو است.
تفاوت تکنیک نوازندگی تنبور و سه تار
نوازندگی سه‌تار با ناخن انگشت اشاره دست راست انجام می‌شود و مضراب‌زدن آن معمولاً بسیار نرم و دقیق است. تکنیک‌های مضراب‌زدن در سه‌تار به شیوه‌ی نوازندگی تار بسیار نزدیک است، فقط به جای مضراب فلزی، از ناخن استفاده می‌شود.
نوازندگی تنبور تکنیک‌های خاص و ویژه‌ای دارد که آن را از دیگر سازهای ایرانی متمایز می‌کند. مضراب‌های تنبور با چند انگشت دست راست (معمولاً دو تا چهار انگشت)، اجرا می‌شود و دارای حرکات سریع و ریتمیک است. در تنبور، بیش‌تر از آنکه ملودی‌های پیچیده اجرا شود، ذکرهای ریتمیک و حال و هوای معنوی منتقل می‌شود. تکنیک‌های نوازندگی این ساز شباهت زیادی به سایر سازهای زهی ایرانی از جمله تار و سه تار دارد.
جایگاه فرهنگی و معنوی
ساز سه تار بیش‌تر در موسیقی دستگاهی و ردیفی ایرانی کاربرد دارد. اساتیدی مانند استاد ذوالفنون و محمدرضا لطفی آثار ماندگاری با سه تار خلق کرده‌اند. این ساز به ساز خلوت و تنهایی شهرت دارد و بسیاری از نوازندگان سه تار آن را برای دل خودشان یاد می‌گیرند زیرا لحن شاعرانه‌ای دارد و فرد را به درون خودش می‌برد. به طور کلی سه تار در فرهنگ موسیقی سنتی ایران جایگاه خاصی دارد.
در مقابل همان طور که در بالا گفتیم، صدای تنبور حالتی حماسی، کوبه‌ای و عرفانی دارد. در واقع تنبور بیش از آنکه فقط یک ساز باشد، یک ساز آیینی و معنوی است و معمولاً در موسیقی مذهبی و عرفانی مناطق غرب ایران (خصوصاً کرمانشاه و کردستان) استفاده می‌شود. این ساز، بیش‌تر با فرهنگ عرفانی و آیینی مناطق غرب ایران گره خورده است. تنبور در مراسم‌های اهل حق و برخی طریقت‌های صوفیانه کاربرد زیادی دارد. نوازندگان تنبور نه‌تنها هنرمند، بلکه اغلب حاملان سنت‌های معنوی هستند.
قیمت
برای برخی از افراد نیز قیمت، معیار مهمی است و به همین دلیل دنبال مقایسه قیمت سه تار و تنبور هستند. از آن‌جایی که هر دو این سازها، ساز ایرانی هستند، در بازار ایران موجود هستند و قیمت خیلی بالایی ندارند. اما به طور کلی، سه‌تارهای کارگاهی و نیمه‌حرفه‌ای با قیمت مناسبی یافت می‌شوند و در شروع، شما حق انتخاب زیادی دارید.
این درحالی است که تنبورهای اصیل و خوش ساخت قیمت بالایی دارند. مخصوصا اگر ساخت دست استادکاران معروف مناطق کردنشین باشند.
یادگیری تنبور راحت تر است یا سه تار؟
برای بسیاری از هنرجویان این سوال پیش می‌آید که کدام بهتر است تنبور یا سه تار؟ آموزش سه تار آسان‌تر است یا تنبور؟ واقعیت این است که سرعت یادگیری هر کدام از این سازها به علاقه و میزان تمرین شما بستگی دارد. به همین دلیل بیش‌تر از این‌که مدت زمان یادگیری برای انتخاب یکی از این سازها برای‌تان ملاک باشد، باید علاقه‌ی خود را در نظر بگیرید. با توجه به مباحثی که تا به این‌جا اشاره کرده‌ایم، با در نظر گرفتن معیارهای زیر انتخاب یکی از سازهای سه تار یا تنبور، آسان‌تر می‌شود.
- اگر به اجرای ردیف و آواز علاقه‌مند هستید و دنبال سازی هستید که در موسیقی کلاسیک ایران نقش پررنگی داشته باشد، سه تار گزینه‌ی بهتری است.
- اگر به موسیقی عرفانی، انرژی بالا و ریتم‌های کوبه‌ای علاقه دارید و با فرهنگ کردی یا آیینی ارتباط عاطفی دارید، تنبور ساز مناسب‌تری برای شما است.
- از نظر تکنیکی، سه‌تار نیازمند دقت بالا در انگشت‌گذاری و مضراب‌زنی ظریف است درحالی‌که تنبور، نیاز به هماهنگی سریع بین انگشتان راست و چپ و درک ریتم دارد.
نتیجه‌گیری
در نهایت باید گفت که هر کدام از سازهای تنبور و سه تار با قدمت بالایی که دارند، جایگاه خاصی در موسیقی ایرانی و مقامی دارند. از این نظر هر دو این سازها ارزشمند هستند و یادگیری آن‌ها می‌تواند شور و احساس خاصی به شما ببخشد. با وجود شباهت‌های این دو ساز، نمی‌توان تفاوت تنبور و سه تار را نادیده گرفت. با آگاهی از این تفاوت‌ها انتخاب و آغاز یادگیری یکی از این سازها برای شما راحت‌تر می‌شود. ولی فراموش نکنید که پیش از هر چیز باید به احساس درونی‌تان اعتماد کنید و ببینید که صدای کدام ساز دل شما را راحت‌تر می برد؟
در این راستا لازم است به ذکر است که شما می‌توانید یادگیری موسیقی را با وب نوازان، آغاز کنید. اساتید حرفه‌ای و با اخلاق ما به شما کمک می‌کنند تا موسیقی را گام‌به‌گام و اصولی یاد بگیرید.
اگر به دلایل درگیری‌های زندگی نمی‌توانید در کلاس‌های حضوری موسیقی شرکت کنید، آیا به آموزش آنلاین موسیقی فکر کرده‌اید. در این روش مهم نیست که شما در کدام نقطه از جهان زندگی کنید، زیرا ما کلاس آنلاین موسیقی را به گوشه‌ی دنج خانه‌تان می‌آوریم. به هیچ وجه نگران کیفیت صدا و تصویر هم نباشید، زیرا پلتفرم کلاس های ما برای آموزش موسیقی طراحی شده است تا صدا و تصویر را باکیفیت دریافت کنید.
اگر دوست دارید اطلاعات بیش‌تری دریافت کنید، می‌توانید از راهنمایی تخصصی و رایگان موسیقی استفاده کنید.
خبرنامۀ وب‌نوازان را از دست ندهید!
هر هفته یک محتوای اختصاصی همراه با جدیدترین مقالات و نکات آموزشی موسیقی را برای شما می‌فرستیم.
