ساز دوتار یکی از سازهای سنتی زهی زخمه ای محسوب می شود. ظاهر این ساز شبیه ساز تنبور است، اکثر افراد اعتقاد دارند که دوتار همان تنبور است. اما این دو ساز فقط شباهت ظاهری دارند و دوتار دارای تفاوت های زیادی با ساز تنبور است. درادامه به توضیح یک سری از تفاوت هایشان خواهیم پرداخت.
تاریخچه ساز دوتار
ساز دوتار قدمتی چند هزار ساله دارد. این ساز یکی از سازهای کهن در تمام خاورمیانه و آسیای مرکزی به شمار می رود و می توان آن را مادر تنبور و سه تار محسوب کرد. انواع دوتار با توجه به مرزهای جغرافیایی به دوتار خراسان، دوتار ترکمن و دوتار مازندران تقسیم می شوند.
مقایسه ظاهری دوتار و تنبور
دوتار و تنبور هر دو دارای کاسه ای گلابی شکل می باشند، جنس این کاسه ها از چوب درخت توت است. ساز دوتار مانند تنبور دارای دسته ای بلند است که جنس آن از چوب گردو یا زردآلو می باشد. ساز دوتار دارای دو سیم است اما ساز تنبور سه سیم دارد ، چون بعدها یک سیم هم به آن اضافه شد. در زمان های قدیم به جای این سیم ها از ابریشم استفاده می شد که بعدها سیم های فلزی جایگزین ابریشم شدند. دوتار دارای دو گوشی است اما تنبور در حال حاضر دارای سه گوشی می باشد. بقیه اجزای دوتار و تنبور سیم گیر، خرک و شیطانک می باشند.
دوتارهای قدیم همه بدون رنگ هستند، چون از چوب درخت توت ساخته شده اند، حباب های ریزی دارند. این حباب ها در صدای ساز تاثیر گذارند و رنگ زدن آن موجب پر شدن حفره ها می شود و به صدای ساز آسیب می زند. البته بر روی تنبور هم حباب های میلی متری وجودارد که بر روی صدای تنبور تاثیر بسزایی دارد. دوتار سازی ساده است که برای زیبا سازی آن بیشتر از مواد موجود در طبیعت استفاده می کنند. این تزیینات بیشتر در دسته ی ساز به چشم می خورد که با سنگ های قیمتی به خصوص فیروزه و یا استخوان شتر تزئین می شود.
نواختن ساز دوتار در شمال، شرق و جنوب خراسان ، در نواحی سکونت ترکمن‌ها در استان گلستان و همچنین در جنوب شرق ایران متداول است. اما نواختن ساز تنبور بیشتر در استان های کرمانشاه، کردستان و نواحی شمال لرستان رایج می باشد. تنبور دارای شخصیت عرفانی و حماسی است و نیز برای نواختن قطعات حماسی به کار می رود.
نحوه نواختن
ساز دوتار مانند تنبور معمولا با مضراب نواخته نمی شود و با ناخن به آن زخمه می زنند. نوع نواختن دوتار در نواحی مختلف متفاوت است اما در بیشتر نواحی با انگشت سبابه به همراه انگشت شست صورت می گیرد. در تنبور، نواختن با چهارانگشت دست راست بدون استفاده از انگشت شست، صورت می گیرد.
در گذشته برای بهترشدن صدای دوتار آن را داخل آهک و پهن گاو می خواباندند تا چوب ساز کمی پوک شود و صدای بهتری تولید کند.
کوک کردن دوتار و تنبور
دوتار را در فاصله ی چهار یا پنج کوک می کنند که روش کوک کردن آن در مناطق مختلف باهم فرق دارد. به عنوان مثال، کوک کردن دوتار ترکمن صحرا، کتول، شرق مازندران و نیز شرق و شمال خراسان به این صورت است که سیم اول لا و سیم دوم می می باشد.
تنبور هم به شکل های مختلفی کوک می شود. دو سیم اول تنبور که سیم دو نامیده می شوند، بر اساس دیاپازون لا و سیم سوم که سیم سل است و به سیم اخوان نیز معروف می باشد، با فاصله ی چهارم و یا پنجم درست پایین تر از سیم دو کوک می شود.
از برجسته ترین نوازندگان ساز دوتار می توان به حاج قربان سلیمانی ( که عکس او در بالا آورده شده است)، استاد غلامعلی پورعطایی و حاج عثمان محمد پرست اشاره کرد.
از نوازندگان تنبور هم می توان به سید خلیل عالی نژاد ، درویش امِیر حیاتی و… اشاره کرد.
