فوگ در موسیقی ، یکی از رایج ترین انواع فرم در دوران باروک است که به عنوان یکی از پیچیده ترین انواع موسیقی در میان آهنگسازان و موسیقیدانان شناخته می‌شود. این فرم بر مبنای مفهوم پلی فونی استوار است. اصطلاح فوگ در زبان لاتین به دو لغت «Fugere» به معنای «فرار» و «Fugare» به معنای «تعقیب» گرفته شده است. شاید بر اساس همین مسئله بتوانیم بگوییم که فوگ قطعه ای است که به پیگیری متقابل بخش ها اشاره دارد. یعنی یک بخش در قطعه شروع شده و توسط بخش های دیگری که به آن دور یا نزدیک می‌شوند ادامه پیدا می‌کند.
آشنایی با مفهوم فوگ در موسیقی
فوگ در موسیقی ساختاری کنترپوانتیک است که در آن دو یا چند صدا بر اساس یک درون مایه مشخص ساخته می‌شود. به این صورت که سوژه ی مورد نظر در ابتدای قطعه به تنهایی معرفی شده و سپس در طول قطعه به همراه صداهای دیگر تکرار ، تقلید و همراهی می‌شود. تکرار این سوژه هر بار در گام ها و درجات مختلفی اجرا می‌شود.
ساختار فوگ چگونه است؟
اگر فوگ را از نظر ساختار و اجزای اصلی بررسی کنیم. این فرم از سه بخش «اکسپوزیسیون یا گشایش» ، «بسط و گسترش» و در انتها «بازگشایش» تقسیم بندی می‌شود.
پیش از هر چیزی باید بدانیم که تعریف جامع و دقیقی از فوگ در موسیقی وجود ندارد زیرا فوگ با توجه به سبک خاص آهنگسازان و دوره زمانی که در آن زندگی می‌کردند می‌تواند تعاریف و ویژگی های مختلفی داشته باشد.
اما با این وجود یک الگوی ثابت و قابل تشخیص وجود دارد که به تمام فوگه ها معنا می‌بخشد. ساختار فوگ معمولا دو الی هفت صدا را در بر می‌گیرد، البته اکثر فوگ ها برای سه یا چهار صدا ساخته شده اند. زیرا ساختار فوگ های شش یا هفت صدایی به خاطر کنترپوان پیچیده خود بسیار دشوار خواهند بود.
تاریخچه فوگ
برای درک بهتر مفهوم فوگ بیایید به دوره های مختلف تاریخ موسیقی و ویژگی های فوگ در هر کدام از آن ها نگاهی بیندازیم:
دوران قرون وسطی
اصطلاح موسیقیایی فوگ در دوران قرون وسطی ، به نوعی کنترپوان تقلیدی مثل کانن ها اطلاق می‌شد. البته این مسئله بعدها اصلاح شد و کانن ها به عنوان فرمی جدا در موسیقی در نظر گرفته شدند.
برای نخستین بار در سال 1330 ، موسیقیدانی به نام ژاکوب لیژ کلمه ی فوگ را برای قطعه ی جدید خود به نام «موسیقی آینه ای» به کار برد. به عبارتی این اصطلاح از روش تقلید ظهور کرده بود. در موسیقی تقلید یا ایمیتاسیون، به تکرار یک ملودی خاص در بافت پلی فونیک قطعه گفته می‌شود. این تکرار می‌تواند به صورت های مختلفی انجام بگیرد. مثلا ممکن است که از طریق «انتقال» معکوس شود ، یا اینکه فاصله ها و ریتم تغییر کند. نوشتن این نوع موسیقی تقلیدی در دوران رنسانس و باروک بسیار رایج بوده است.
دوره رنسانس
در دوره ی رنسانس تفاوت های فرم فوگ و کانن به طور جدی مورد بررسی قرار گرفت، از جمله افرادی که به این موضوع پرداخته بود آهنگسازی به نام «جوزفو زارلینو» بود.
در ابتدا، این امر برای کمک به بداهه نوازی بود ولی در دههٔ 1550، این شیوه ترکیبی شد. سپس روش پالسترینا آهنگساز ایتالیایی است که آثارش بر اساس کنترپوان مدال و موسیقی تقلیدی، و نوشتار «فوگ مانند» وی مبنای «موتِت»ها بود. سبک «پالسترینا» در روش‌های تقلیدی و «موتِت»ها از فوگ امروزی متفاوت بود و هر متن و موضوعی به‌طور جداگانه معرفی می‌شد، در حالی که سوژهٔ فوگ در فرم جدید، سراسری است.
دوره باروک
شاید بتوان دوران اصلی شکوفایی و به اوج رسیدن فوگ را در قرن هجدهم و دوره باروک دانست. در این دوران فوگ در موسیقی به فرمی فراتر از نوعی موسیقی تقلیدی تبدیل شد و به عنوان عالی ترین شیوه نگارش در دانش کنترپوان مورد توجه قرار گرفت.
آهنگسازان بسیار زیادی از جمله آنتوان ویوالدی ، یوهان یاکوب فروبر، یوهان پاخلبل و… از پیروان اصلی این فرم بودند. اما عالی ترین نمونه های فوگ توسط آهنگسازانی چون هندل و باخ نوشته شد. مثلا قطعه معروف باخ به نام «هنر فوگ» یکی از بهترین نمونه های فوگ در آن دوران است.
دوره کلاسیک
در دوره کلاسیک فرم فوگ به مرور از رونق افتاد و اقسام جدیدی از موسیقی مثل سمفونی و سونات رواج یافتند. اما با این وجود آهنگسازان بسیاری هم وجود داشتند که با توجه به مهارت و دانش باخ آثار خود را به رشته ی نگارش درآوردند. از جمله این اشخاص می‌توانیم به هایدن، موتزارت و بتهوون اشاره کنیم.
انوع فوگ در موسیقی
انواع فوگ در موسیقی علاوه بر اینکه به صورت دو صدا ، سه صدا و… نوشته می‌شود اقسام مختلف دیگری هم دارند:
- فوگتا (Fugetta): فوگتا به معنای فوگ کوچک می‌باشد که شامل یک اکسپوزیسیون ابتدایی و تکرار سوژه در پایان است.
- فوگ معکوس (Invertible Fugue): فوگی است که اجزای آن بتوانند به صورت معکوس نیز ارائه شوند.
- فوگاتو (Fugatto): اغلب در یک قطعه هموفونیک در یک پاساژ کوتاه فوگ وار، در فرم اکسپوزیسیون وارد شده و دوباره به بافت هموفونیک بر می‌گردد.
- فوگ همراهی‌شده (accompaniment fugue): در این شکل، سازهای ارکستر بخش‌های مختلف فوگ را تکرار می‌کنند یا مستقل از فوگ با صداهایی تزیینی فوگ را همراهی می‌کنند.
- فوگ با دو سوژه، سه سوژه و چهار سوژه (Double, triple, quadruple fugue): این نوع از فوگ‌ها فرق چندانی با فوگ دارای یک سوژه ندارند و فقط در زمان ورود، عملکردی شبیه کنترسوژه دارند.
- کنترفوگ (Counter Fugue): فوگی است که در آن از معکوس ملودیک در جواب استفاده شده باشد یا معکوس ملودیکِ سوژه، در قسمت اکسپوزیسیون ارائه شده باشد. گاهی کنترفوگ‌ها دارای جواب معکوس و شکل افزودن آن، به‌طور هم زمان است.
