اصول کمانچه نوازی با ورود ساز ویولن به ایران دچار تغییرات بسیار زیادی شد. به همین دلیل امروزه از دو شیوه برای نواختن کمانچه صحبت می‌شود. یکی از آن‌ها اصول نواختن کمانچه به روش مکتب قدیم و دیگری به روش مکتب جدید است.
فهمیدن تفاوت‌های کمانچه نوازی قدیمی با اکنون چندان دشوار نیست. زمانی که قطعات به جا مانده از کمانچه نوازان قدیمی را گوش دهید، می‌توانید متوجه تفاوت‌هایی نسبت به آثار امروزی شوید. فهمیدن این تفاوت‌ها نیازی به دانش عمیق درباره نوازندگی کمانچه ندارد و همه علاقمندان به موسیقی می‌توانند با کمی دقت آن را درک کنند. حالا شاید برای‌تان سوال ایجاد شده که دلیل این تغییرات چه بوده و نواختن کمانچه از چه جهاتی تغییر کرده است. در این مطلب قصد داریم اصول کمانچه نوازی از گذشته تا به امروز را بررسی و مقایسه کنیم، به همین دلیل پاسخ سوال‌تان را در این مطلب می‌گیرید.
تفاوت‌های اصول کمانچه نوازی در مکتب قدیم و جدید
امروزه تمامی اصولی که در دوره‌های آموزش کمانچه، به هنرجویان آموزش داده می‌شود، اصول مکتب جدید است. با این‌حال شما به عنوان نوازنده‌ی این ساز باید با سیر تحولات آن آشنا شوید. مهم‌ترین تفاوت‌های اصول کمانچه نوازی در مکتب قدیم و جدید شامل موارد زیر است:
- صدای ساز (سونوریته، صدادهی، جنس صدا)؛
- کوک ساز (کوک کلی، مدل استفاده از پرده‌ها، پرده‌بندی)؛
- تکنیک‌های مورد استفاده در اجرای جملات موسیقی (شیوه‌ی اجرا)؛
- مشخصات فیزیکی (اندازه، شکل پایه، سیم گیر، پوست و خرک)؛
- نوع نشستن و حالت اجرا.
صدا دهی و جنس صدا
از مهم‌ترین تفاوت‌های اصول کمانچه نوازی مکتب قدیم و جدید، در جنس صدای ساز است. در گذشته صدای ساز کمانچه روشن، پرطنین و کمی خش‌دار بوده است که این ویژگی‌ها، شخصیتی قدرتمند و تاثیر‌گذار به این ساز می‌بخشیده. اما صدای کمانچه‌های امروزی صاف‌تر و ملایم‌تر شده و از این نظر شباهت زیادی به ساز ویولن پیدا کرده‌اند.
علت تفاوت در صدای کمانچه‌های امروزی با کمانچه‌های قدیمی، به دلیل تغییراتی است که به مرور زمان در ساختار این ساز به وجود آمده است. ضمن این‌که در مکتب قدیم، صدای ساز هر کمانچه‌نوازی متفاوت بوده که در مکتب جدید، به دلیل کوک دقیق، صدای کمانچه‌ها به هم نزدیک است.
کوک ساز
بدون شک، کوک ساز یکی از مهم‌ترین اصول نوازندگی کمانچه به شمار می‌رود. زیرا کوک، پایه‌ی اصلی اجرای موسیقی است و تمام موسیقی بر روی آن بنا می‌شود. همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره کردیم، زمانی‌که ویولن وارد ایران شد، به کمانچه‌ی فرنگی معروف شد. به همین دلیل موسیقی‌دانان ایرانی، کوک کمانچه را روی آن پیاده کردند و آن را مانند کمانچه نواختند. اما به مرور زمان، این ویولن بود که کمانچه را تحت‌تاثیر خود قرار داد و روزبه‌روز بیش‌تر شبیه ویولن شد. تا جایی‌که امروزه، کمانچه نیز مانند ویولن چهار سیم دارد و به همین دلیل، همان محدوده‌ی صوتی ویولن را تولید می‌کند. ضمن این‌که در مکتب جدید، کمانچه مانند ویولن به صورت «می لا ر سل» کوک می‌شود. از این‌رو اصول کمانچه نوازی بین مکتب قدیم و جدید از نظر کوک نیز متفاوت است. لازم به ذکر است که در موسیقی کلاسیک مبنای کوک نت لا، 440 هرتز است اما در موسیقی ایرانی، مبنای کوک ساز، نغمه شاهد در دستگاه موسیقی است. فرکانس خاصی که برای شاهد یک دستگاه انتخاب می‌شود بستگی به ذوق نوازنده و شرایط زمان و مکان دارد.
شیوه اجرا
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌هایی که در اصول کمانچه نوازی مکتب قدیم و جدید وجود دارد، شیوه اجرای ساز در این دو مکتب است. شیوه اجرا در واقع به تکنیک‌های نواختن، درک نوازنده از موسیقی، اندیشه نوازنده و چگونگی بیان احساسات در موسیقی گفته می‌شود. در ادامه به مهم‌ترین تفاوت‌هایی که در اجرای کمانچه نوازی قدیم و جدید وجود دارد، گفته می‌شود.
اجرای هجاهای کوتاه و بلند
موسیقی ایرانی ترکیبی از هجاهای کوتاه و بلند است که هجاهای کوتاه توسط ضربات تک و هجاهای بلند توسط ضربات ریز یا در برخی سازها توسط حرکات کشیده اجرا می‌شوند. در شیوه‌های جدید ضربات تک همه مثل هم نواخته می‌شوند. ولی در شیوه‌های قدیم هیچ‌کدام از تک‌ها شبیه هم نیستند و از نظر اندازه، شدت و سرعت متفاوت هستند.
ضربات کشیده یا ریز هم همین‌طور است. در شیوه‌های جدید این حرکات با یک کشش یکنواخت ر
وی سیم اجرا می‌شوند. ولی در شیوه‌ی قدیم نحوه‌ی اجرای این حرکات از تنوع بسیار زیادی برخوردار بوده است.
اشاره
امروزه در مکتب جدید، از تکنیک اشاره بسیار کم استفاده می‌شود و نحوه اجرای آن هم متفاوت است. اما در شیوه قدیم از این تکنیک به وفور استفاده می‌شده است.
ویبراسیون
در مکتب جدید کمانچه نوازی، تحت‌تاثیر ویولن، از تکنیک ویبراسیون استفاده می‌شود. منظور از ویبراسیون، حرکت فیزیکی انگشت روی سیم است که گاهی تا ربع انگشت اطراف نغمه حرکت می‌کند. ولی در شیوه‌های قدیم ویبراسیون فیزیکی وجود نداشته و به جای آن از ناله‌های نغمات درونی استفاده می‌شده است. هر نغمه در هر مقام، ناله‌ای متفاوت داشته که اجرای آن بسیار مشکل بوده است.
چهار مضراب
از جمله اصول کمانچه نوازی در مکتب قدیم، چهار مضراب بوده که خیلی سریع و چالاک انجام می‌شده است. همان‌طور که در تار و سنتور، پایه‌های متنوعی برای چهارمضراب وجود دارد، برای کمانچه هم وجود داشته است. البته امروزه و در مکتب جدید، چهارمضراب به طور کامل تغییر کرده است.
تغییر در ساختمان ساز
لازم به ذکر است که از عوامل اصلی به وجود آمدن تفاوت بین اصول کمانچه نوازی مکتب جدید و قدیم، ایجاد تغییراتی در ساختار ساز بود. زیرا همان‌طور که اشاره کردیم، کمانچه به شدت تحت‌تاثیر ویولن قرار گرفت. به همین دلیل برای رفع کمبودها و نقص‌های خود از ویولن کمک گرفت. تغییرات فیزیکی و شکل‌گیری تغییراتی در ساختار ساز به همین دلیل بود. زیرا موسیقی‌دانان ایرانی متوجه شدند که ویولن از صدای بهتری برخوردار است و برای ایجاد چنین محدوده‌ی صوتی در کمانچه نیز دست به کار شدند.
در واقع تغییرات فیزیکی در کمانچه به منظور بهبود صدای ساز بود. زیرا نوازندگان به مرور زمان پی بردند که با بلندتر شدن طول دسته، صدای ساز دلنشین‌تر و عمیق‌تر می‌شود. همچنین کوتاه شدن پایه ساز، به این منظور انجام گرفت که نوازندگان با توجه به شیوه نوازندگی جدید، راحت‌تر باشند.
به طور کلی تغییراتی که در ساز کمانچه به مرور زمان، شکل گرفت، شامل موارد زیر است:
- عوض شدن نوع پوست؛
- کم‌تر شدن موهای آرشه؛
- استفاده از رنگ‌آمیزی مصنوعی؛
- تغییر یافتن اندازه و شکل خرک؛
- استفاده از پوزیسیون‌های پایین‌تر؛
- تغییر در سیم‌ها و استفاده از کوک؛
- تغییر در اندازه دسته، پایه و کاسه ساز؛
- اضافه شدن تاندورهای ویولن روی کمانچه؛
- صاف‌تر و بلندتر شدن موهای کمان یا آرشه.
تفاوت در نوع نشستن نوازنده
با تغییراتی که در ساختار ساز ایجاد شد، نوازندگان آرام آرام به این نتیجه رسیدند که می‌توانند در شیوه‌ی نوازندگی خود تغییراتی ایجاد کنند. درواقع آن‌ها متوجه شدند که دلیلی ندارد که همچنان به آن اصول سابق پایبند باشند و با ایجاد تغییراتی می‌توانند حین نوازندگی، راحتی بیش‌تری را تجربه کنند. زیرا در مکتب قدیم، کمانچه‌نوازان برای نواختن کمانچه، صاف و کاملا شق‌‌ورق و جدی روی پاهای خود می‌نشستند و ساز را به شکل عمود و صاف در سمت چپ و نزدیک زانو نگه می‌داشتند. همزمان که آرشه را روی سیم‌های ساز می‌کشیدند، ساز روی پایه‌ی خود می‌چرخید. همچنین نوازنده حین نواختن کمانچه، چهره‌ای کاملا جدی داشت.
درحالی‌که در مکتب جدید، نوازنده هر طور که راحت باشد، یا روی زمین و یا روی صندلی می‌نشیند. ساز را بین دو پا و یا روی پای چپ قرار می‌دهد و حین نواختن نیز گاهی ساز کج می‌شود و حین استفاده از سیم‌ها نیز به جای چرخیدن ساز، زاویه‌ی دست راست نوازنده، تغییر می‌کند. همچنین کمانچه‌نوازان مکتب جدید، به جای حالت جدی و خشک، راحت‌تر برخورد می‌کنند.
همان‌طور که مطالعه کردید، کمانچه به عنوان یکی از اصیل‌ترین سازهای ایرانی، بعد از ورود ویولن به ایران دچار تغییراتی شد. در واقع این تغییرات در راستای بهبود ساز و افزایش کیفیت آن بود. فراموش نکنید که هیچ سازی از همان ابتدا به همین شکلی که امروز وجود دارد نبوده و در طول زمان تکامل پیدا کرده است. کمانچه نیز تحت‌تاثیر ویولن، تکامل پیدا کرده و امروزه به یکی از محبوب‌ترین سازهای ایرانی تبدیل شده است.
در نهایت اگر دوست دارید که این ساز اصیل ایرانی را یاد بگیرید و خودتان آن را بنوازید، می‌توانید روی آموزش‌های وب نوازان حساب باز کنید.
احتمالا خیلی وقت است که به فکر یادگیری کمانچه بوده‌اید ولی به دلایل مختلف از جمله محدودیت‌های مکانی و زمانی، مدام آن را به تعویق انداخته‌اید! ولی این‌بار به جای به تعویق انداختن این خواسته‌ی قلبی بهتر نیست آموزش آنلاین کمانچه را امتحان کنید؟ اگر راضی بودید که ادامه می‌دهید و اگر آن چیزی نبود که فکرش را می‌کردید، اجباری برای ادامه‌اش نیست. ولی حداقل کاری برای خودتان کرده‌اید. آن هم در زمانه‌ای که انسان‌ها از خودشان غافل شده‌اند و در گیر‌ودار زندگی به تنها چیزی که فکر نمی‌کنند توجه به خود است.
اگر دوست دارید که آموزش آنلاین را امتحان کنید ولی هنوز دودل هستید، می‌توانید پیش از تصمیم‌گیری، از مشاوره رایگان استفاده کنید. قطعا با گرفتن مشاوره، با خیال آسوده‌تر تصمیم می‌گیرید.
خبرنامۀ وب‌نوازان را از دست ندهید!
هر هفته یک محتوای اختصاصی همراه با جدیدترین مقالات و نکات آموزشی موسیقی را برای شما می‌فرستیم.
