اگر به دانستن ردیف و دستگاه های موسیقی ایران علاقه مندید احتمالا کتاب های آموزشی آن را دنبال می کنید.در این مقاله قصد داریم کتاب دستگاه در موسیقی ایرانی را معرفی کنیم. این کتاب را هرمز فرهت برای پایان نامه ی دکترای خود، در رشته موسیقی (موسیقی شناسی قومی) نوشت، کتاب درباره ی ردیف موسیقی ایرانی می باشد و مفاهیم اساسی در ردیف را بررسی می کند. همه دستگاه ها و آوازهای موسیقی ایرانی در این کتاب تحلیل شده است. هرمز فرهت در این کتاب، نظریه ای را درباره ی فواصل رایج در موسیقی ایرانی ارائه نموده که می توان گفت این کتاب به دلیل بیان آن نظریه مورد توجه قرار گرفته است. همچنین این کتاب به علت عدولش از روش سنتی شرح ردیف، مورد نقد بسیاری بوده است.
هرمز فرهت که بود؟
هرمز فرهت برای تحصیل در زمینه ی موسیقی غربی در سنین نوجوانی ایران را ترک کرد. وی مقطع کارشناسی ارشد خود را در دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس گذارند. با آشنایی با موزیسین برجسته ی آمریکایی، منتل هود، به تحقیق در زمینه ی موسیقی ایرانی علاقه مند شد و با تحصیل در مقطع دکترا، پایان نامه خود را به تحقیق در مورد ردیف موسیقی ایرانی اختصاص داد. پایان نامه او در سال 1965 به عنوان کتاب The Dastgah Concept in Persian Music از انتشارات دانشگاه کمبریج منتشر شد. فرهت پس از بازگشت به ایران، از سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۳ مدیر بخش موسیقی دانشگاه تهران و در سال‌های بعد، سرپرست موسیقی جشن هنر شیراز، نایب رئیس دانشگاه فارابی، و استاد دانشگاه تهران بود. هرمز فرهت بعداً به اروپا مهاجرت کرد و از سال ۱۹۸۲ تا ۱۹۹۵ رئیس دانشکده موسیقی دانشگاه دوبلین بود. در سال ۱۳۸۰ کتاب وی به زبان فارسی با ترجمه مهدی پورمحمدی و توسط انتشارات پارت منتشر شد.
کتاب دستگاه در موسیقی ایرانی
کتاب دارای یک مقدمه است و پس از آن 17 فصل را شامل می شود. از این هفده فصل، سه فصل اول به بررسی مفاهیم اساسی در ردیف موسیقی می پردازد. اصطلاحات پرکاربرد، فاصله های متداول و تاریخچه ی ردیف موسیقی ایرانی در این سه فصل بیان شده اند. از فصل 4 تا 15 کتاب، دوازده دستگاه موسیقی را شرح داده شده است. هرمز فرهت در این کتاب تعداد دستگاه ها را برخلاف 7 دستگاه که رایج است 12 عدد می شمارد و پیچیدگی دستگاه ها را گشوده و هویت هر یک را تشریح کرده است. فصل شانزده کتاب دستگاه در موسیقی ایرانی به گوشه ها اختصاص داده شده است و در فصل هفدهم که فصل آخر نیز هست، قالب های رایج و پرکاربرد موسیقی ایرانی بررسی شده اند.
موخره کتاب دستگاه در موسیقی ایرانی
هرمز فرهت در موخره ی این کتاب نسخه های ضبط شده ی ردیف های گوناگون را مورد بررسی قرار داده است و به این نتیجه دست یافت که در کوک سازهای ایرانی پنج فاصله به کار برده می شوند.
- نیم پرده به اندازه 90 سنت موسیقی
- فاصله دوم خنثی بین 125 تا 145 سنت
- یک فاصله دوم خنثی بزرگتر با اندازه ی 150 تا 170 سنت
- پرده ی کامل به اندازه 204 سنت
- یک فاصله ی بزرگتر از پرده به اندازه 270 سنت
این کتاب از آنجا که نظریه ای ارائه داده که در آن فواصل مقدار ثابتی ندارند مورد توجه بسیاری از منتقدان قرار گرفت.
ویژگی های منحصر بفرد کتاب
بسیاری این کتاب را از مهمترین نوشته های موسیقی ایرانی به زبان انگلیسی می دانند. در این کتاب، با تشریح نظریه های مختلف درباره ی غربی نمودن موسیقی ایرانی و خارج کردن آن از حالت قرون وسطایی، آنها را رد نموده است. در این کتاب تقسیم بندی ها متفاوت از آنچه در تقسیم بندی های ردیف رایج است ارائه شده اند و همینطور تعداد دستگاه ها با تشریح دلایلی، دوازده عدد ذکر شده چراکه همه ی 12 سیستم مقامی که در برگیرنده ی موسیقی سنتی ایران می باشند را تحت عنوان دستگاه می شناسد. از طرفی اولین کتابی که مشخصات گوشه ها (نت شاهد، نت ایست و… ، فصل 16) در آن بیان شده می باشد. در این کتاب 140 نسخه ی نت نویسی شده از ردیف، نصرالله زرین پنجه برای تار و احمد عبادی برای سه تار ضمیمه شده است. نویسنده نظریه فواصل انعطاف پذیر را با رد گام 24 ربع پرده ی علینقی وزیری و گام 22 مهدی برکشلی مورد بحث قرار داده است که بسیار مورد توجه بوده است.
