مقام در موسیقی ایرانی را می‌شناسید؟ چقدر با مفاهیم مبانی موسیقی آشنایی دارید؟ آیا تفاوت دستگاه و مقام را می‌دانید؟ یکی از مشکلاتی که موسیقیدانان ایرانی متوجه آن شده اند، شیوه تجزیه تحلیل موسیقی دستگاهی ایرانی است. این ضعف و فقدان ناشی از آن است که تئوری موسیقی ما با توجه به اصول و قوائد موسیقی غربی تحلیل و بررسی می‌شود. این نحوه بیان باعث ایجاد شبهات و اشکالات فراوانی در مسیر شناخت مبانی موسیقی ایرانی شده است و به موسیقیدانان اصیل ما زیان های معنایی و ساختاری بی شماری وارد کرده.
متاسفانه مبانی موسیقی ایرانی در اغلب جوامع هنری ناشناخته مانده و یا به اشتباه تعاریف اشتباهی از این مفاهیم در ذهن جوانان شکل گرفته است.
پیش تر، در مقاله ای به بیان تعریف دستگاه موسیقی ایرانی و تفاوت آن با آواز پرداخته ایم. در این مقاله قصد داریم تا علاقمندان به موسیقی ایرانی را با تعاریف دیگری همچون مد و مقام آشنا کنیم و سایر اجزای این هنر اصیل را با یکدیگر مرور نماییم.
تفاوت موسیقی مقامی و دستگاهی چیست؟
بسیاری از افراد بر این عقیده اند که موسیقی دستگاهی ایرانی بر گرفته از موسیقی مقامی است. این نظریه در صدد است میان موسیقی مقامی قدیمی که تئوری آن توسط بزرگانی چون فارابی و عبدالقادر مراغی نوشته شده است و موسقی ایرانی امروزی ارتباطی بر قرار کند. اما به دلیل اینکه تئوری این دو سبک باهم تفاوت های زیادی دارند و تا کنون تئوری مشترکی برای آن دو کشف نشده است، نمی‌توان این موضوع را به اثبات رساند که آیا موسیقی دستگاهی تبدیل یافته ی موسیقی مقامی است یا خیر.
مقام در موسیقی به چه معناست؟
در کتب قدیمی و رسالات بزرگان معانی متفاوتی برای «مقام» در نظر گرفته شده است. مقام عبارت است از توالی تعدادی از اصوات معین در فضای سیستم تنال.
مقام برای دسته بندی انواع موسیقی که شامل موسیقی ایرانی، ترکی، عربی و آذربایجانی هستند استفاده می‌شود. این مفهوم در دوره های متفاوت موسیقی از جمله دوره ی معاصر موسیقی همچنان کاربرد دارد. اگر بخواهیم مقام را به بیان ساده تر تعرف کنیم می‌توانیم بگوییم که مقام مجموعه ی نغمه هایی است که تحت فواصل مشخصی در کنار یکدیگر قرار گرفته و توالی یافته اند.
تعداد مقام ها در موسیقی های مختلف متفاوت است: برای مثال تعداد مقام های ایرانی 12 عدد، تعداد مقام های ترکی 13عدد و مقام های عربی 14 عدد هستند.
دسته بندی های مختلف مقام پس از گذر زمان و تحولات فرهنگی و هنری مختلف دچار تغییراتی شده است. حتی در برخی از مناطق مفهوم دستگاه جایگزین مقام شده است.
جالب است بدانید که مفهوم مقام در موسیقی ایرانی در کشورهای دیگر با نام های دیگری مورد استفاده قرار گرفته است. یونان باستان برای این مفهوم واژه ی «مد» را استفاده می‌کرده است. در سایر نقاط جهان هم ردپایی از این مفهوم وجود دارد، «تیائو» در چین، «باراگا» در هند و «شو» در ژاپن نام های دیگری برای مقام هستند.
مقام های موسیقی ایرانی کدام اند؟
روح الله خالقی درباره مقام های موسیقی ایرانی این چنین گفته اند:
در کتاب های قدیمی موسیقی دوازده مقام در حوزه ی موسیقی ایرانی مورد بحث قرار گرفته است. این مقام ها عبارتند از:
عشق، نوا، بوسلیک، راست، عراق، اصفهان، زیر افکند، بزرگ، زنگوله، راهوی، حسینی، حجازی
مد چیست؟
مقوله «مد» به شکلی از گام اطلاق می‌شود که با مجموعه ای حالت های ملودیک مشخص همراه است. این نظم و ترتیب از یک هیرارکی مشخص تبعبت می‌کند. هیرارکی یعنی تعیین جایگاه و اهمیت شخصیت تن ها در رابطه با سایر تن های دیگر در یک اجرا معین و یا در یک مد معین هر مدی دارای یک هسته مدالی خاص خود است که سایر نت ها به گرد آن هسته مدالی نقش خود را ایفا می کنند.
مفهوم مد و مقام ارتباط بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند. در گذشته پیش از این که به تئوری موسیقی و کلیدهای آن پی ببرند از مد استفاده می‌کردند. به این صورت که هر توالی موسیقی که با نت به خصوصی شروع میشد را به صورت نام یک مد در نظر می‌گرفتند.
برای مثال مد اینونین شامل این نت ها بود: دو – ر- می- فا –سل- لا- سی
مد مقوله ای است کلی که ویژگی های موسیقائی بخش عظیمی از فرهنگ های جهانی را در بر می گیرد . سیستم های موسیقائی ملل مشرق زمین از مراکش تا اندونزی با سیستم های مدالی مشخص می شود . با این که سیستم های این فرهنگ ها مدالی است ، اما نباید از نظر دور داشت که همین سیستم ها در داخل همین فرهنگ ها هم با همدیگر متفاوت هستند.
این تفاوت ها هم در اصل وابسته به روابط پیچیده فرهنگی و تاریخی اقوامی است که موسیقی آن فرهنگ را سامان داده است.
