ساز کمانچه یا کمانه یکی از سازهای اصیل ایرانی و از دسته زهی آرشه ای است. صدای این ساز بواسطه ی کشیدن آرشه یا کمانه بر روی سیم یا زه تولید می‌شود. تا اوایل سال ۱۹۰۰ میلادی کمانچه دارای سه سیم بود اما پس از ورود ویولن به ایران، با تأثیر گرفتن از الگوی آن، کمانچه های چهار سیم شکل گرفتند.
عناوین معروف ساز کمانچه
این ساز در دو دسته ی ایرانی و آذری معروف هستند.که به لحاظ شکل ظاهری و رنگ صدا با هم متفاوت هستند. کاسه صوتی هر دو نوع این ساز از چوب توت است که با برش‌های از عاج تزیین شده است.
نحوه نواختن ساز کمانچه
ساز کمانچه را در حالت نشسته می‌نوازند. نوازنده ساز را به طور عمودی در دست چپ می‌گیرد و انگشت‌های دست چپ را در طول دسته حرکت می دهد. همزمان آرشه (کمانه) را با دست راست به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت، بر روی سیم‌ها می‌کشد. ساز کمانچه در موقع اجرا کمی حول محور خود می‌چرخد و همین عمل تماس آرشه با سیم‌ها را آسان تر می‌کند. پس می توان گفت که نوازنده ساز به صورت قائم در دست چپ نوازنده قرار می گیرد و انگشت گذاری با دست چپ، و آرشه کشی با دست راست انجام می شود.
انواع ساز کمانچه
این ساز تقریبا در همه فرهنگ های بومی ایران در اشکال گوناگون یافت می شود. در این میان می توان به انواع کمانچه های ترکمنی، مازندرانی، آذربایجانی، لری و بختیاری اشاره کرد. کمانچه ساز سنتی و اصیل لرستان است. کمانچه لری برخلاف کمانچه های آذری و بلوچی، کاسه ی مخروطی شکل دارد و پشت آن باز است. کمانچه لری با کمانی از موی اسب نواخته می شود. این کمانچه ها صدایی پر قدرت دارند و به دلیل داشتن کاسه ای سبک، قطعاتی که نیاز به چرخیدن سریع کمانچه دارد، برروی این سازها آسان تر اجرا می شوند. کمانچه های لری تا اوایل قرن حاضر، سه سیم بودند ولی کم کم به چهار سیم تبدیل شدند. در نوازندگی لری، عمده کار برروی سیم اول است و از دو سیم دیگر در بیشتر مواقع برای گرفتن آکورد استفاده می شود.
کمانچه لری
قسمت های تشکیل دهنده‌ی ساز کمانچه
کاسه ساز قسمت اصلی بدنه ساز کمانچه را تشکیل می دهد. کاسه کمانچه یا بصورت کروی و یا مخروط ناقص است. کاسه های مخروط ناقص معمولا بصورت پشت باز ساخته می شوند.
کاسه‌ی طنینی
کاسه‌ی طنینی تقریبا کره‌ای شکل و تو خالی است. سطح بالایی آن باز است که روی آن پوست می‌کشند و خرک را روی آن نصب می‌کنند. سطح بیرونی کاسه را با قطعاتی از جنس صدف یا استخوان برای زیبایی تزئین می‌کنند. در بعضی از کمانچه های محلی پشت کاسه‌ی آن‌ها هم باز است که باعث ایجاد صدای قوی‌تری می‌شود.
کاسه‌های پشت باز
شامل کمانچه‌های متداول در لرستان، کرمانشاهان، چهارمحال و بختیاری، منطقه‌ی کتول، دامغان می‌شود؛ که این نوع ساز دارای صدای شفاف‌تر و شدید‌تر و تیز‌تر است.
کاسه‌های پشت بسته
- پشت کاسه‌ی گنبدی شکل
- پشت کاسه‌ی کروی
- پشت کاسه‌ی تخت
پوست
پوست بخش دهانه کمانچه از پوست نازک عمل آمده‌ی چهار پایانی مثل آهو، بز و بره انتخاب می‌شود.
دسته
دسته‌ی ساز مانند لوله‌ای تو پر از چوب است که طول آن تقریبا ۲۵ و قطر آن ۳ سانتی متر است.
خرک
خرک کمانچه از جنس چوب و یا استخوان است که طول آن ۴ و ارتفاعش ۲ سانتی متر است. خرک توسط دو پایه‌ی کوچک خود روی پوست کاسه قرار می‌گیرد.
سرپنجه
سرپنجه در ابتدای طول دسته قرار گرفته و از جنس چوب است. سطح رویی آن توخالی است. چهارتا گوشی دو به دو در طرفین آن قرار گرفته است. در قسمت بالای سر پنجه صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد.
گوشی‌ها
کمانچه چهار عدد گوشی به تعداد سیم‌های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که در طرفین سر پنجه قرار گرفته است. قسمت پهن گوشی در دست نوازنده برای کوک کردن به راست و چپ می‌چرخد. قسمت باریک آن داخل فضای خالی سر پنجه است و یک سر سیم به دور آن پیچیده می‌شود.
شیطانک
استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است به اندازه‌ی عرض دسته که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیم‌ها از روی شیار‌های کم عمق آن عبور می‌کنند و به گوشی‌ها وصل می‌شوند.
سیم گیر
قطعه‌ای کوچک از جنس چوب یا فلز است که در انتهای بدنه‌ی کاسه نصب می‌شود و یک سر سیم‌ها به آن بسته می‌شود.
پایه
میله‌ای باریک و فلزی و متحرک به طول ده سانتی متر که هنگام نوازندگی یک سر آن با پیچ به ته کاسه بسته می‌شود و انتهای آن روی پا یا زمین قرار می‌گیرد.
نوازندگان معروف ساز کمانچه
شاخص‌ترین کمانچه‌نوازان ایرانی عبارتند از: علی‌اصغر بهاری، مجتبی میرزاده، اردشیر کامکار، کیهان کلهر،داوود گنجه‌ای، علی اکبر شکارچی، درویش‌رضا منظمی، مهدی آذرسینا و ..
آموزش کمانچه
ساز کمانچه از جمله سازهایی است که امکان یادگیری آن بصورت آنلاین فراهم است.
بخش هایی برگرفته از سایت بیتوته
