معرفی ساز چگور یا قپوز (قوپوز)، مادر سازهای آذربایجان

این مقاله در تاریخ ۱۴۰۱/۰۶/۱۴ بروزرسانی شده است.

ساز چگور یا قپوز (قوپوز) یکی از سازهای اصیل و قدیمی استان آذربایجان است که برخی آنرا به علت قدمت بسیار زیاد که به دوران پیدایش آذربایجان برمی‌گردد، مادر موسیقی آذربایجانی می‌دانند. به همین دلیل در بسیاری از قسمت های آذربایجان وقتی کلمه «ساز» گفته می‌شود منظور همان قپوز است.

ساختمان ساز چگور یا قپوز

ساز قوپوز از رده سازهای زهی و به ویژه شبیه ساز تنبور است که در ساختار آن نیز دسته ای بسیار شبیه به دسته تنبور و یک کاسه گلابی شکل وجود دارد.

کاسه ساز چگور یا قپوز تقریبا از کاسه سه تار بزرگتر است. این کاسه ظاهری گلابی شکل دارد و از چندین ترکه تشکیل شده است. تعداد ترکه ها معمولا 9 عدد هستند زیرا در فرهنگ موسسیقی عاشیقی آذربایجان عدد 9 همیشه از اهمیت بالایی برخوردار بوده به همین علت بیشتر قسمت های ساز از 9 قسمت تشکیل شده است.

تعداد وترها در ساز چگور معمولا 9 عدد هستند که در یه دسته مساوی تقسیم بندی شده اند. اما سازهای 7 یا 8 وتری نیز مشاهده می‌شوند. به طور کلی در ساز 9 وتری، سه وتر اول اجرای نغمه ها، دسته دوم اجرای واخوان و سه ردیف آخر وترها نیز اجرای واخوان را به شیوه دیگری انجام می‌دهند.

در انتهای دسته ساز مطابق با تعداد وترها گوشی قرار دارد که وتر ها به آن متصل می‌شوند.

در روی صفحه ساز سوراخهایی وجود دارد که نظم و ترتیب معینی ندارد و روی هر ساز با ساز دیگر متفاوت است. دستان های این ساز نیز درقدیم بر طبق الگوی فرهنگ عاشیقی 9 عدد بودند اما امروزه با توجه به بومی سازی این ساز در مناطق مختلف تعداد دستان ها متفاوت است و معمولا بین 12 تا 22 عدد هستند.

در برخی از مدل های این ساز دو تار فلزی تعبیه شده است که به این نوع از ساز قپوز، چگور یا قپوز دوتار می‌گویند. نوع دیگری از چگور که چگور مرکب نامیده می‌شود از یک تکه چوب مجوف که دارای پنج وتر است تشکیل شده است.

مواد به کار رفته در اجزا ساز قوپوز

دسته: دسته ساز معمولا از جنس چوب بلوط یا راش است اما در گذشته استفاده از چوب درخت زرد آلو بسیار رایج بوده است.
گوشی ها: برای ساخت گوشی ها بیشتر از چوب گردو و شمشاد استفاده می‌شود.
کاسه و صفحه رویی ساز: سازگران از گذشته برای ساخت کاسه طنینی و صفحه آن از چوب توت می‌کنند.
شیطانک: شیطانک ساز قبوز مانند بسیاری از سازهای سنتی ایرانی از جنس استخوان و به ویژه استخوان گاو است.
وترها: سیم های فولادی با مقاومت بالا هستند.
دستان: امروزه جنس دستان از پلاستیک است اما در سازهای قدیمی جنس آن از زه بوده است.

تفاوت اندازه در ساختار ساز قپوز

قپوز را معمولا در سه اندازه می‌سازند:

به قبوزهای بزرگی که برای اساتید و نوازندگان حرفه ای ساخته می‌شد «آناساز» میگفتند.

«تاوا ساز» سایز مناسب برای استفاده بانوان و خانم های علاقمند به نوازندگی قوپوز است.

برای نوجوانان و جوانان علاقمند نیز سازی با اندازه کوچکتر ازدو ساز قبلی ساخته می‌شد که آن را «جوره ساز» می‌نامیدند.

تفاوت ساز چگور یا قپوز در مناطق مختلف

آذری ها و ترکمن ها مردمانی هستند که این ساز همواره در فرهنگ و آداب رسوم آنها از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده اما ساز چگوری که در مناطق مختلف استفاده می‌‌شود تفاوت هایی با یکدیگر دارند.

برای مثال ساز قپور موجود در میان مردم ترکمن همان ساز 9 سیمه قدیمی است واندازه آن از تنبور بزرگ تر است و ساز رایج بین مردم آذربایجان سازی بسیار شبیه به باغلاما است. به طور کلی تفاوت بین ساز قپوز در مناطق مختلف بیشتر در تعداد وترها و کوک ساز مشاهده میشود. البته معمولا تفاوت اندکی در اندازه کاسه و صفحه نیز وجود دارد.

درگذشته نوازندگان این ساز را با موادی مثل استخوان، تکه های پارچه، صدف و پلاستیک تزئین می‌کردند. برخی از نوازندگان قدیمی نیز عکس خود را روی ساز می‌چسباندند. اما زیباترین تزئیناتی که بر روی سازهای قوپوز مشاهده می‌شود متعلق به حکاکی های استادانه از شکل های زیبا و اشعار سنتی آن دوران بودند که این حکاکی ها بر اساس فرهنگ و نوازندگان مناطق مختلف با یکدیگر متفاوت بودند.