ساز چنگ یا هارپ (Harp) گونه‌ای از سازهای زهی باستانی است و در کنار ساز عود (بربط)، از جمله مشهورترین سازهای ایران باستان به شمار می‌‌آمده است.
تاریخچه
در ادبیات پارسی بسیار از این ساز یاد شده است و سیارهٔ زهره را چنگ زن دانسته اند. در مُهری گِلین که در بین سالهای ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶ میلادی توسط دو باستان شناس از دانشگاه شیکاگو به نام‌های پیناس دلوگاس(pinhas delougaz) و هلن کانتور(Helene Kantor) در تپه چغامیش خوزستان یافته شد و مربوط به هزارهٔ چهارم قبل از میلاد و دوران ایلامیان می‌باشد یک نوازندهٔ چنگ منحنی را نشان می‌دهد. این چنگ ۶ رشته دارد.
اهمیت چنگ در زمان حکومت ساسانیان
در دورهٔ ساسانی هنر موسیقی نیز در اثر تشویق شاهان رونقی به سزا یافت. در دورهٔ اردشیر موسیقی دانان طبقهٔ جداگانه‌ای را تشکیل داده و به مقام ویژه‌ای نایل شده بودند. در دورهٔ خسرو پرویز موسیقی پیشرفت بسیار کرد. از نوشته‌های شاهنامه فردوسی و خسرو شیرین نظامی برمی آید که «باربد» بزرگ‌ترین موسیقی دان این زمان بوده است. (وی را مبتکر ۳۶۰ لحن موسیقی می‌دانند) از دیگر موسیقی دانان این دوره می‌توان نکیسا، بامشاد، رامتین و آزادوار چنگی را نام برد.
در دورهٔ ساسانی ۷۲ نغمه از نغمه‌های موسیقی رواج داشته‌است. از آن جمله، «پالیزبان»، «سبزه»، «باغ سیاوشان»، «راه گل»، «شادباد»، «تخت درویش»، «گنج سوخته»، «تخت تاقدیس»، «چکاوک»، «خسروانی»، «نوروز»، «جامه دران»، «نهفت»، «گلزار»، «گل نوش» و «زیرافکن» که هنوز برخی از این اصطلاح‌ها در موسیقی امروز ما رایج است.
این نغمه‌ها از سدهٔ چهارم به بعد بیشتر می‌شود. در زمان ساسانیان برای اوستا، کتاب مقدس زردشتیان تفسیری به نام «زند» نوشتند و آن را هنگام مناجات با لحن موسیقی خواندند. شاید بتوان گفت نخستین ارتباط شعر و موسیقی ما از همین‌جا سرچشمه گرفته باشد. چنانچه حافظ آن را مطلع یکی از غزل‌های معروف خود قرار داده است:
بلبل ز شاخ سرو به گلبانگ پهلوی می‌خواند دوش درس مقامات معنوی
و فرخی می‌گوید:
زند و اف زند خوان چو عاشق هجر آزمای دوش بر گلبن همی تا روز نالهٔ زار کرد
قدیمی ترین نوازندگان جهان
از مهمترین مُهرنگاره‌های خنیاگری در جهان، باید از آنچه که در تپه چغامیش خوزستان برجای مانده، یاد کرد که در سالهای ۱۹۶۱–۱۹۶۶ میلادی، یافت شده‌است. این مهرنگاره ۳۴۰۰ ساله، سیمایی از بزم رامشگران را نشان می‌دهد.
در این بزم باستانی، دسته‌ای نوازنده دیده می‌شوند که هر کدام، به نواختن‌سازی سرگرم هستند. چگونگی نواختن و نشستن این رامشگران، نشان می‌دهد که آنها، نخستین دسته ارکستر جهان هستند. در این گروه رامشگران، می‌بینیم که نوازنده‌ای چنگ و دیگری شیپور و آن دیگر تنبک می‌نوازد. چهارمین رامشگر در این میان، خواننده‌ای است که آواز می‌خواند. همچنین در این بزم کهن، آزاده‌ای را می‌بینیم که بر فرشی نشسته و از او پذیرایی می‌شود.
و باز در مالمیر (ایذه) چنگ‌نوازانی را می‌بینیم که دو نوع چنگ را در دست دارند و پیشاپیش هانی و همسرش برای اجرای یک مراسم عبادی در حال نوازندگی هستند این دو نوازندهٔ چنگ نام خود را نیز با خط میخی ایلامی نگاشته‌اند. چنگ در این دوران ۱۳ رشته دارد.
نقش برجسته‌های طاق بستان نوازندگان چنگ را نشان می‌دهد که در قایق برای شاه ساسانی که به شکارگاه آمده چنگ می‌نوازند. در آثار طاق بستان در یک قایق ۵ نوازندهٔ چنگ منقش شده است و در یک قایق که پادشاه در حال شکار است یک نوازنده به احتمال قوی باربد می‌باشد، در حال نوازندگی است. چنگ در این زمان از ۷ رشته تا ۱۱ رشته مشاهده می‌شود.
این ساز هم به مرور زمان همچون بسیاری از سازهای دیگر مهجور و فراموش شده‌است. البته چنگ تا دوران صفویه موجود بوده است و آخرین چنگ نواز ایرانی در دوران صفویه به نام «سلطان محمد چنگی» بوده‌است.
سیر تحول ساز چنگ
انواع ساز چنگ در قرن‌های مختلف در ایران یافت شده است از جمله چنگ منحنی مربوط به قرن هفتم هجری قمری از صفی‌الدین عبدالمؤمن اُرُمَوی (ارومیه‌ای). تصویر چنگ در تمام آثار باستانی ایران از دوران هخامنشیان گرفته تا سلوکیان دیده می‌شود.
ساز چنگ در ایران دارای چهار رشته سیم بوده‌است که در دورهٔ ساسانیان به ۱۱ رشته می‌رسد و در دوران اسلامی تا ۳۵ رشته هم می‌رسد. پیدایش چنگ از پیدایش کمان نشأت گرفته است، در اثر تیراندازی زه مرتعش می‌شد و صدای کمی به گوش می‌رسید. چنگ‌های اولیه شبیه کمانی از نی و چوب بوده که زهی میان آن کشیده شده‌است.
انواع چنگ
انواع ساز چنگ یا هارپ به چهار دستهٔ کلی چنگ ارکستری، چنگ سنتی، چنگ باستانی و چنگ تزیینی تقسیم می‌شود که خود از لحاظ شکل ظاهری به ۱۷ نوع الگو و فرم چنگ تقسیم می‌شود از جمله چنگ زاویه‌دار، چنگ منحنی، چنگ ون و چنگ کندوگ و چنگ ون کنار ساسانی و چنگ لیر (چنگی در یونان که به شکل U است) می‌شود یاد کرد.
ساز چنگ به عنوان قدیمی‌ترین ساز سیمی جهان مربوط به شش‌هزار سال پیش در خوزستان ایران یافت شده‌است. در ایران، تعداد چنگ‌نوازان در حال افزایش است و به اجرای برنامه و کنسرت می پردازند. گرچه اروپاییان مدعی ابداع چنگ‌های پدالی هستند و ادعا می‌کنند این چنگ‌ها در قرن ۱۸ میلادی در آلمان پایه‌گذاری شده اما همین چنگ‌ها نیز بر اساس چنگ‌های زاویه‌دار شرقی ساخته شده‌است.
چنگ،سازی رشته‌ای است که با انگشت نواخته می‌شود که تکنیک نوازندگی در جهان هشت‌انگشتی است اما تکنیک نوازندگی در ایران طبق اطلاعات استخراج‌شده از مستندات باستانی، ده‌انگشتی است.
ساز چنگ غالباً از چوب‌های گردو و افرا ساخته می‌شود و از سازهای گرانقیمت محسوب می‌شود. این گرانی قیمت به خاطر ساختمان پیچیده و ساختن دشوار آن است.
در ایران فرزانه نوایی از چنگ نوازان پیشین ایران بود که در ۱۳۸۳ در گذشت و آذرنوش صدر سالک سال‌ها در ترکیب ارکستر سمفونیک تهران این ساز را نواخته است و فتانه شاهین از مدرسان این ساز می‌باشد.
به تازگی کوشش‌هایی در راستای بازسازی این ساز صورت گرفته است از جمله مجید ناظم‌پور، سیامک مهرداد، حامد صغیری و عبدالله عباسی در ایران و فکرت کاراکایا (Fikret Karakaya) در ترکیه، نمونه‌هایی از این ساز را بازسازی نموده‌اند.
ساختار ساز چنگ
این ساز مثلثی شکل از جنس چوب است و در اندازه‌های مختلفی وجود دارد و بنابر اندازه ساز، می‌تواند از ۱۹ تا ۴۷ سیم داشته باشد. هارپ هایی که دارای پدال می‌باشند معمولاً ۴۰-۴۷ سیم دارند به نام (Pedal Harp) شناخته می‌شوند.
« پدال چنگ » دارای ۴۷ سیم و گستره صدایی ۶.۵ اکتاو است. وزن این ساز حدود ۳۵ کیلوگرم، ارتفاع آن ۱۸۵ سانتی متر، عمق آن ۱ متر و عرض آن ۵۵ سانتی‌متر است.
نت دو همیشه با رنگ قرمز و نت فا با رنگ آبی یا سیاه و سایر نت‌ها با رنگ سفید مشخص می‌شوند. این ساز از جمله سازهایی است که به روش آموزش آنلاین نیز قابل یادگیری می باشد.
کدام یک از انواع چنگ برای هنرجویان مبتدی مناسب تر است؟
به عنوان یک هنرجوی مبتدی فرقی نمی‌کند از کدام یک از انواع چنگ استفاده می‌کنید اما توصیه ی ما به شما این است که از چنگ های کوچکتری که روی پا قرار می‌گیرند استفاده نکنید. زیرا در این صورت تمام تمرکزتان به حفظ تعادل و نحوه نگه داشتن ساز معطوف می‌شود و این مسئله باعث تداخل در یادگیری و کاهش سرعت آموزش شما می‌شود.
همچنین مسئله ی دیگری که خوب است هنگام تهیه چنگ به آن توجه کنید کیفیت و کاربرد آن نسبت به قیمتی که برایش می‌پردازید است. برای مثال چنگ سلتیک یا 36 سیمی هم از نظر قیمت مناسب است و هم تمام نت های لازم برای نوازندگی را پوشش می‌دهد.
چه زمانی باید چنگ را کوک کرد؟
یکی از مشکلات نوازندگان چنگ این است که این ساز بیشتر از سایر سازها کوک خالی می‌کند، به طوریکه حتی هنرجویان مبتدی هم مجبورند هر چند روز یک بار آن را مجددا کوک کنند. همچنین عواملی مثل تغییر دما و زطوبت هوا هم می‌توانند باعث شوند که ساز احتیاج به کوک کردن داشته باشد.
توصیه ما به شما این است که در فواصل زمانی کمی کوک ساز خود را بررسی کنید، زیرا در این صورت زمان کمتری صرف کوک آن می‌شود.
در رابطه با تعویض سیم های چنگ هم خوب است بدانید که هر دو سال یک بار باید آن ها را تعویض کنید زیرا معمولا پس از گذشت این زمان صدای سیم ها شفافیت خود را از دست می‌دهند و حالت گرفتگی پیدا می‌کنند.
آیا نواختن ساز چنگ دشوار است؟
در صورتی که بین دسته بندی سازهای زهی ساز ویولن و کمانچه جز دسته سخت ترین سازها به شمار می‌روند، ساز چنگ جزو سازهای روان تر و آسان تری به شمار می‌رود که حتی هنرجویان مبتدی که هیچ دانش موسیقی ندارند می‌توانند صدای خوب و دلنشینی از این ساز بگیرند.
یادگرفتن چنگ برای نوازندگان پیانو اندکی راحت تر از سایرین است. علت این مسئله این است که کار با انگشتان در پیانو و چنگ شباهت بسیار زیادی به یکدیگر دارند.
همچنین در چنگ هم مانند پیانو راست دست یا چپ دست بودن نوازند اهمیتی ندارد و از هر دو دست به یک حالت استفاده می‌شود.
منبع : ویکیپدیا
