اگر بخواهیم از قدیمی ترین سازهای ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته توسط بشر بگوییم قطعا به سازهای بادی اشاره می کنیم. صدای سازهای بادی از دمیدن انسان در اشیائی نظیر شاخ حیوانات، صدف های دریایی و … ایجاد می شود. در این مقاله می خواهیم نگاهی به ساز دوزله داشته باشیم که از سازهای بادی محسوب می شود.
شکل و ساختار ساز دوزله
دونای (به معنای نای مضاعف) دیانی و دوآهنگ نام های دیگر این ساز هستند اما در منطقه های کردنشین به آن دوزله می گویند زیرا آن را از ساقه ی گیاه زَله می سازند که شبیه به نی می باشد. این ساز از دو لوله موازی و به هم بسته شده تشکیل می شود که جنس آنها مسی یا نئی است. برخی دیگر از سازهای دوزله را با پر دال یا استخوان قلم پرنده ها می سازند. هر لوله قمیش یک زبانه و مستقل دارد. قطعه ای که در بعضی از سازهای بادی قرار داده می شود و وسیله ی اصلی تولید صوت در این سازهاست قمیش یا زبانه نام دارد. سازهایی مثل ابوا، فاگوت، سرنا، ساکسیفون و کلارینت این قطعه ی قمیش را دارند. نام این قطعه از ساقه ی گیاه قمیش گرفته شده اما ممکن است با مواد مصنوعی یا فلز (برای سازهای قابل کوک) هم ساخته شود.
دوزله سازی است که روی لوله آن شش سوراخ ایجاد شده و در طول هر دو لوله کنار هم قرار می گیرند. انتهای پایینی هر دو لوله نیز باید باز باشد. در طول های متفاوت از حدود 22 سانتی متر و قطر 2 سانتی متری ساخته می شود.
تاریخچه ی ساز دوزله در ایران
نقشی از یک نوازنده آشوری در آثار قدیمی به جا مانده یافت می شود که در حال نواختن دونای شبیه نوع مصری و یونانی آن می باشد. همچنین از دوره ی ساسانیان، جام های نقره طرح داری وجود دارند که در طرح های آن ها نقش ساز ارغنون که مانند نی انبان نواخته می شده دیده می شود. ساز دوزله یا دونای پس از اسلام مورد قبول واقع شده بود که در آن زمان آن را با طلا و نقره و … تزئین می کردند. اولین فردی که نام این ساز را به میان آورد ابن خردادبه بود که از او نقل شده ایرانی ها دونای را با تنبور می نواختند.
دونای یا دوزله در استان ها
این ساز در بسیاری از نواحی ایران از جمله کردستان و آذربایجان در شکل ها و اندازه های مختلف مشاهده شده است. در بلوچستان با نام دونی، در هرمزگان با نام دونای، در کرمانشاه با نام جفتی، در خراسان با نام قشمه، کردستان ساز دوآهنگ و با عنوان دوزله در ایلام شناخته می شود. این ساز در خراسان سه نوع مختلف داشته که نوع اول پنج سوراخ، نوع دوم و سوم نیز شش و هفت سوراخ هستند. این سه نوع هیچکدام سوراخ پشتی ندارند.
نوازندگان ساز دوزله
علی آبشوری، رمضان عزیزی و خان محمد در خراسان؛ و قنبر راستگو هرمزگان، مراد نهاوندی و علیدوست لاحتی در ایلام از نوازندگان بسیار خوب این ساز در ایران هستند.
