تفاوت کمانچه و قیچک یکی از مواردیست که بسیاری از افراد آن را نمی‌دانند. سازهای ایرانی زیادی هستند که در ظاهر و نحوه نواختن آن ها شباهت های زیادی وجود دارد، مثل ساز سنتور و قانون، ویولن و ویولا و حتی ساز های تار و سه تار. این سازها در نظر برخی از هنرجویان یکسان هستند، اما همه این سازها علاوه بر اینکه در شکل ظاهری خود با هم تفاوت دارند، بلکه جنس صدا و تکنیک های نوازندگی مستقلی دارند.
در این مقاله دو ساز کمانچه و قیچک (ویولن ایرانی) را با یکدیگر بررسی می‌کنیم و تفاوت های آن را می‌گوییم.
مقایسه ساختمان ساز کمانچه و قیچک
- کاسه طنینی: کاسه ی طنینی کمانچه شبیه یک کره تو خالی است که سطح رویی آن باز می‌باشد. در حالی که کاسه طنینی قیچک از چوب یک تک با دو فرورفتگی کوچک و بزرگ تشکیل شده است. روی سطح باز کمانچه به طور کامل پوست کشیده می‌شود اما در ساز قیچک فقط در فرورفتگی کوچک پوست می‌کشند و دهانه بزرگتر به طور کامل باز است.
- جنس چوب: جنس چوبی که برای ساخت کاسه کمانچه به کار برده می‌شود از چوب های با کیفیت و عمل آوری شده درختان گردو، توت و افراست. کاسه قیچک را از چوب معمولی گردو و سایر چوب هایی که استحکام بالایی دارند می‌سازند.
- جنس پوست کشیده شده روی ساز: برای پوست رویی ساز کمانچه، معمولا از پوست چهارپایانی مثل آهو، بره و بز استفاده می‌شود. اما پوست قیچک از پوست گوسفند و آهو است.
- خرک ساز: خرک کمانچه و قیچک از جنس چوب و گاه استخوان، به ارتفاع ۲ سانتی متر و با دو پایه‌ی کوچک بر روی پوست کاسه نصب می‌شوند. روی خرک هر دو ساز شیار‌هایی برای عبور سیم‌ها و ثابت نگه داشتن فاصله سیم‌ها از یکدیگر وجود دارد جالب است بدانید که معمولا خرک کمانچه را کمی کج قرار می‌دهند تا طول سیم اول کمتر و طول سیم چهارم زیاد‌تر شود.
- دسته ساز: دسته کمانچه حالت مخروطی شکلی دارد و در محل اتصال با کاسه باریک می‌شود. دسته قیچک با بدنه تراشیده می‌شود و از دسته کمانچه کوتاه تر است. هر دو این دسته ها فاقد دستان بندی هستند و تمام فواصل موسیقی ایرانی روی آن ها قابل اجراست.
- سرپنجه و گوشی ها: سرپنجه جعبه ای تو خالی است که گوشی های ساز در دو طرف آن قرار می‌گیرند. بالای سر پنچه کمانچه حالت خمیده دارد ولی بالای سرپنجه قیچک زایده ای به نام صراحی قرار گرفته است. هردو ساز دارای چهار سیم و چهار گوشی هستند که نوازنده برای کوک کردن ساز خود از این گوشی ها استفاده می‌کند. سیم های کمانچه فلزی هستند و ضخامت های متفاوتی دارند، در حالی که در قیچک سیم آخر روکش دار و ضخیم تر از سایرین است.
- پایه: میله ای باریک و فلزی در انتهای هر دو ساز برای تکیه دادن آن ها به زمین وجود دارد که با آن پایه می‌گویند.
تفاوت کمانچه و قیچک در گستره صوتی
وسعت صوتی معمول کمانچه حدود سه اکتاو است، ولی با انگشت گذاری روی اولین سیم تا حدود یک اکتاو زیرتر نیز قابل اجرا است و قیچک معمولی وسعتی در حدود دو اکتاو دارد.
کوک سیم‌ها
یکی دیگر از تفاوت‌های کمانچه و قیچک کوک سیم‌های آنها است. به طور معمول کوک سیم‌های کمانچه با یکدیگر دارای فواصل چهارم یا پنجم درست هستند و کوک سیم‌های قیچک معمولی به صورت پنجم‌های پایین رونده است که کوک سیم‌های سوم و چهارم در مقام‌های مختلف قابل تغییر هستند.
کلید نت نویسی
نت نویسی کمانچه با کلید سل خط دوم نوشته و یک پرده بالاتر از سازهای مضرابی نت نویسی می‌شود. این در حالی است که کلید نت نویسی قیچک معمولی و قیچک آلتو با کلید سل خط دوم و قیچک باس با کلید فا خط چهارم انجام می‌شود.
آرشه
آرشه‌ی کمانچه میله‌ای چوبی با طول حدود ۶۰ سانتی متر است که یک دسته موی دم اسب به دو سر آن بسته شده، که این مو‌ها محکم نیستند و هنگام نوازندگی با انگشت‌های دست راست نوازنده به مقدار کشیدگی مورد نظر می‌رسد و این میزان کشیدگی در کیفیت صدای ساز نیز موثر است. برای قیچک نیز از آرشه کمانچه استفاده می‌شود هرچند عده ای بر این باورند که آرشه ویولن سل برای نوازندگی قیچک مناسب تر است.
نحوه نواختن
نوازنده هر دو ساز، ساز را به صورت نشسته می‌نوازند، با دست راست آرشه می‌کشند و انگشتان دست چپ را روی دسته ساز حرکت می‌دهند. شاید مهم ترین تفاوت در شیوه نوازندگی این دو ساز، نحوه قرارگیری آنها بر روی بدن باشد. کمانچه بطور معمول بر روی یک پای نوازنده قرار گرفته و نواخته می شود، در حالیکه قیچک را نوازنده در فاصله میان دو پای خود قرار داده و سپس اقدام به نواختن می نماید.
