شاید برای شما هم به عنوان هنرجوی آواز، سوال پیش آمده که تصنیف چیست؟ درواقع تصنیف یکی از مفاهیم مهم و پرکاربرد مبانی موسیقی سنتی است که اکثر افراد آن را با ترانه و آواز اشتباه می‌گیرند. این امر در رابطه با بسیاری از هنرجویان مبتدی آواز نیز صدق می‌کند. به همین دلیل در این مقاله قصد داریم شما را با مفهوم درست این فرم موسیقی آشنا کنیم. همچنین اگر دوست دارید که تاریخچه تصنیف را بدانید و بهترین و بزرگ‌ترین تصنیف‌گران ایرانی را بشناسید، در این مطلب همراه با ما باشید.
تصنیف چیست؟
احتمالا در فرآیند دوره آموزش آواز با مفهوم تصنیف آشنا شده‌‌اید. با این وجود باید گفت که تصنیف، فرمی در موسیقی است که شامل یک قطعه موسیقی با کلامی آهنگین و وزن عروضی است که با رعایت ضرباهنگی مشخص اجرا می‌شود. بنابراین این فرم به معنای ترکیب شعر و آهنگ با یکدیگر است. البته به شرطی که از سه شرط حیاتی یعنی وجود شعر با وزن عروضی، ملودی و ضرب آهنگ مشخص برخوردار باشد.
این موسیقی به طور کلی یک فرم عامه پسند و بسیار خوشایند است. ضرباهنگ موجود در آن باعث می‌شود تا قطعه‌ی موسیقی ریتمیک جذابی باشد. لازم به ذکر است که این گونه اشعار از زمان‌های بسیار دور وجود داشته و سینه‌به‌سینه میان مردمان هر دوره نقل شده است.
تفاوت تصنیف و ترانه چیست؟
بعد از این‌که فهمیدید، تصنیف چیست؟ شاید برای‌تان سوال پیش بیاید که فرق تصنیف و ترانه چیست؟ درواقع این دو فرم موسیقی، نقاط اشتراک بسیار زیادی با یکدیگر دارند. موسیقی‌دانان تعاریف بسیار زیادی برای این دو ارائه داده‌اند اما به زبان ساده، به هرنوع موسیقی عامه‌پسند در هر سبکی که باشد می‌توان لقب ترانه داد. ترانه در واقع از تصنیف عامه‌پسندتر است و در آن ابتدا قطعه‌ی موسیقی آماده می‌شود و سپس شعر بر اساس آن سروده می‌شود. درحالی که تصنیف بر محور شعر و وزن عروضی استوار است و موسیقی‌دانان برای ساخت آن، ساز موسیقی مناسب را برای یک شعر مهیا می‌کنند. البته حتی در این حالت هم موسیقی بر شعر مقدم است زیرا ماهیت اصلی تصنیف برخاسته از صوت است.
همچنین در رابطه با فرق تصنیف و ترانه باید این را هم اضافه کرد که تصنیف بیش‌تر حالت مناسبتی دارد و برای بسیاری از مناسبت‌ها و اتفاقات سروده می‌شد.
تفاوت تصنیف با آواز چیست؟
احتمالا با فهمیدن این‌که تصنیف چیست؟ به تفاوت بین آن با آواز پی برده باشید. با این‌حال در رابطه با فرق تصنیف و آواز باید گفت که آواز یک قطعه‌ی غیرضربی است و هر آوازی در چهارچوب یکی از دستگاه‌های موسیقی ایرانی جای می‌گیرد. به همین دلیل خواننده یا آوازخوان باید به ردیف موسیقی ایرانی تسلط داشته باشد. زیرا خواننده در حین آواز خواندن، روی شعر یک ملودی طراحی می‌کند و به صورت بداهه آن را اجرا می‌کند.
تاریخچه تصنیف از دوران باستان تا عصر حاضر
برای این‌که دقیقا بدانید منظور از تصنیف چیست و چه سرگذشتی داشته باید سفری به دل تاریخ کنیم. سابقه‌ی تصنیف به سال‌های دور و ایران باستان می‌رسد. بسیاری از محققان، ریشه‌ی تصنیف را به گاتاهای زرتشت نسبت می‌دهند. در دوران ساسانیان، موسیقی جایگاه ویژه‌ای داشته و اصولا موسیقی‌دانان و خنیاگران، شعر هم می‌سروده‌اند و موسیقی‌شان را همراه با شعر اجرا می‌کرده‌اند. با همه‌ی این‌ها به کارگیری واژه‌ی تصنیف از قرن دهم هجری قمری رایج شده است.
قدیمی‌ترین تصنیف‌هایی که باقی‌مانده مربوط به دوران تیموریان و تصنیف‌گر معروفی به نام عبدالقادر مراغه‌ای است. به طور کلی این فرم موسیقایی در دوران تیموری، رواج زیادی داشته. درحالی‌که در دوران صفویان به ویژه دوران شاه طهماسب، موسیقی طرد شد و از رواج افتاد. هرچند بعدها پادشاهان صفوی دوباره به موسیقی روی آورند.
همزمان با پایان گرفتن حکومت زندیه، تصنیف‌های عامیانه رنگ‌وبوی انتقادی و سیاسی گرفتند. از جمله معروف‌ترین تصنیف‌های این دوران باید به قطعه‌ی «هر دم صدای نی می‌آد/ آواز پی‌درپی می‌آد/ لطفعلی خانَم کی می‌آد/ روح و روانم کی می‌آد؟» اشاره کرد که بین مردم کرمان رایج شد.
با تمام این‌ها، اوج تصنیف سازی و تصنیف خوانی به اواخر دوران قاجار و شکل‌گیری جنبش مشروطیت برمی‌گردد. دورانی که انتقادهای سیاسی و اجتماعی، رکن اساسی تصنیف‌های این دوران شدند. در این دوران با حضور علی‌اکبر شیدا و عارف قزوینی و بعدها ملک‌الشعرای بهار، تصنیف به بالاترین جایگاه خود رسید.
همزمان با روی کار آمدن حکومت پهلوی و رشد شهرنشینی و گسترش ارتباطات با جهان غرب، از موسیقی غربی مانند پاپ و راک استقبال شد. به نوعی تصنیف جای خود را به ترانه‌ی نوین داد. با این‌حال به کوشش افرادی چون علینقی وزیری، حسین یاحقی و جواد بدیع‌الزاده و … بین موسیقی غربی و ایرانی تلفیقی صورت گرفت و تصنیف در موسیقی ایرانی وارد مرحله‌ی جدیدی شد. معینی کرمانشاهی، رهی معیری، بیژن ترقی، شاعران مطرح این دوران بودند که تصنیف‌های ماندگاری نوشتند.
بعد از انقلاب و به دلیل حذف موسیقی پاپ، تصنیف دوباره مورد توجه قرار گرفت. در دوره‌ی معاصر و پس از انقلاب تصنیف‌ها شکل جدیدی به خود گرفتند. موسیقی‌دانان معاصر تلاش کردند تا موسیقی مناسبی برای اشعار شعرای بزرگ ایرانی مثل حافظ، سعدی و مولانا بسازند. در سال‌های اخیر هم اشعار زیادی از شاعران معاصر از جمله هوشنگ ابتهاج و جواد آذر به صورت تصنیف اجرا شدند.
از تصنیف سازان معاصر می‌توانیم به استاد محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان و …. اشاره کنیم.
مثال‌هایی از قطعات شاخصی که در این فرم اجرا شده‌اند و برای تمامی ما آشنا هستند، قطعه‌ی «تو ای پری کجایی»، «مرغ سحر»، «آمده ام که سر نهم»، «اندک اندک» ، «قاصدک» و… هستند.
پیشگامان تصنیف سرا
حالا که دقیقا فهمیدید تصنیف چیست؟ و چه سرگذشتی داشته، نوبت به شناخت تصنیف سازان معروف می رسد. همان‌طور که گفتیم، در ایران، تا زمان قاجار دید تخصصی و حرفه‌ای نسبت به تصنیف وجود نداشت و اکثر آن‌ها دارای وزنی ساده بودند و از جهت محتوایی پیشرفت چشم‌گیری نکرده بودند. در این دوره، علی اکبر شیدا و عارف قزوینی نقش بسیار مهمی در تغییر فرم تصنیف به شکل امروزی خود ایفا کردند.
علی اکبر شیدا اولین کسی بود که تصنیف را از کوچه‌وبازار وارد جمع‌های هنری کرد و به آن شکل اصیل بخشید. تصنیف‌های او غالبا مضامین عاشقانه دارند. شاخص‌ترین اثر او، قطعه‌ی معروف «امشب شب مهتابه» است که نسل‌های زیادی با این موسیقی فراموش نشدنی خاطره دارند.
عارف قزوینی با تسلط بر ادبیات، فرم و محتوای تصنیف را به شکل هنرمندانه‌ای احیا کرد. عارف قزوینی در اشعار خود مفاهیم سیاسی و اجتماعی آن دوران را منعکس کرد. مشهورترین اثر این شاعر و هنرمند بزرگوار را می‌توان شعر «از خون جوانان وطن» دانست.
در این میان نقش ملک الشعرای بهار نیز در پیوند ادبیات و موسیقی و ورود تصنیف به ادبیات غنی، غیر قابل انکار است. توانایی او در شاعری توانست باعث ایجاد موازنه‌ای بین صنعت شعر و موسیقی شود.
انواع تصنیف
تصنیف‌ها بر اساس وزن به دو دسته رسمی و عامیانه تقسیم می‌شوند. تصنیف عامیانه یا غیررسمی معمولا در مراسم‌های شادی و مهمانی‌ها اجرا می‌شده است. ویژگی بارز آن این است که اشعار به طور کامل از وزن عروضی پیروی نمی‌کنند. به همین دلیل زمانی که شعر دچار عدم هماهنگی و ناهمگونی می‌شود، خواننده با تحریر، قسمت‌های مورد نیاز را اصلاح می‌کند. برخلاف تصنیف غیررسمی در تصنیف رسمی، وزن عروضی از ارکان اصلی و جدا نشدنی شعر به شمار می‌رود.
علاوه‌بر این، تصنیف را از نظر محتوایی هم می‌توان به انواع تصنیف‌های مذهبی، عرفانی، سیاسی، اجتماعی، عاشقانه، تصنیف کار و کشاورزی و … دسته‌بندی کرد.
همان‌طور که مطالعه کردید، تصنیف یکی از ارکان اصلی موسیقی ایرانی است و همواره در طول تاریخ، جایگاه ویژه‌ای بین مردم داشته است. با این وجود در دوران قاجار و همزمان با جنبش مشروطیت، از نظر فرم و محتوا تغییرات مهمی پیدا کرد و از حالت عامیانه خارج شد.
امروزه نمونه‌های محبوبی از تصنیف وجود دارد که بسیاری از علاقه‌مندان به موسیقی ایرانی آن را زیرلب زمزمه می‌کنند.
در نهایت اگر علاقه‌مند به یادگیری آواز ایرانی هستید و دوست دارید که صدای‌تان را تربیت کنید، آکادمی موسیقی آنلاین وب نوازان کنار شما است. می‌توانید برای کسب اطلاعات بیش‌تر و آگاهی از شرایط کلاس‌ها درخواست مشاوره رایگان کنید. به این شکل ابهامات و سوالات شما برطرف و تصمیم‌گیری آسان‌تر می‌شود.
خبرنامۀ وب‌نوازان را از دست ندهید!
هر هفته یک محتوای اختصاصی همراه با جدیدترین مقالات و نکات آموزشی موسیقی را برای شما می‌فرستیم.
