تصنیف یکی مفاهیم مهم و پرکاربرد مبانی موسیقی سنتی است که اکثر افراد آن را با ترانه و آواز اشتباه می‌گیرند. از این رو در این مقاله قصد داریم شما را با مفهوم درست این فرم موسیقی آشنا کنیم و تعدادی از بزرگترین تصنیف گران ایرانی را به شما معرفی نماییم.
تصنیف یعنی چه؟
تصنیف، فرمی در موسیقی است که شامل یک قطعه موسیقی با کلامی آهنگین و وزن عروضی است که با رعایت ضرب آهنگی مشخص اجرا می‌شود. بنابراین این فرم به معنای ترکیب شعر و آهنگ با یکدیگر است به شرطی که از سه شرط حیاتی یعنی وجود شعر با وزن عروضی، ملودی و ضرب آهنگ مشخص برخوردار باشد.
این موسیقی به طور کلی یک فرم عامه پسند و بسیار خوشایند است و ضرب آهنگ موجود در آن باعث می‌شود تا قطعه ی موسیقی ریتمیک و در عین حال به گوش شنوندگان جذاب باشد. این گونه اشعار از زمان های بسیار دور وجود داشته و سینه به سینه میان مردمان هر دوره گردیده است.
تفاوت تصنیف و ترانه در چیست؟
این دو فرم موسیقی، نقاط اشتراک بسیار زیادی با یکدیگر دارند. موسیقیدانان تعاریف بسیار زیادی برای این دو ارائه داده اند اما به زبان ساده، به هرنوع موسیقی عامه پسند در هر سبکی که باشد می‌توان لقب ترانه داد. ترانه در واقع از تصنیف عامه پسند تر است و به قطعه ای گفته می‌شود که شعر آن بر محوریت یک قطعه موسیقی از پیش آماده سروده می‌شود. در حالی که تصنیف بر محور شعر و وزن عروضی در آن استوار است و موسیقیدانان برای ساخت آن ساز موسیقی مناسب را برای یک شعر مهیا می‌کنند. البته حتی در این حالت هم موسیقی بر شعر مقدم است زیرا ماهیت اصلی تصنیف برخواسته از صوت می‌باشد.
تفاوت تصنیف با آواز چیست؟
در واقع آواز به مهارت و تسلط خواننده به ردیف موسیقی ایرانی احتیاج دارد. زیرا خواننده در حین آواز خواندن روی شعر یک ملودی طراحی می‌کند و به صورت بداهه آن را اجرا می‌نماید.
یک قطعه آوازی، قطعه ای غیر ضربی می‌باشد و هر آوازی که خوانده می‌شود در چهارچوب یکی از دستگاه های موسیقی ایرانی جای می‌گیرد.
تاریخچه تصنیف
تصنیف از زمان های بسیار دور در ایران رواج داشته است. بسیاری از شاعران ایرانی هنگامی که شعری می‌سرودند برای آن یک آهنگ هم می‌ساختند. به این گونه افراد خنیاگر می‌گفتند. در واقع خنیاگر یا گوسان به شخصی می‌گویند که شعر یا افسانه های سرزمین خود را به صورت آهنگین اجرا می‌کند.
هنر شعر و موسیقی در زمان ساسانیان و هخامنشیان در ایران مرسوم بوده است. در آن زمان شاعران برای تمام اشعار خود یک موسیقی هم می‌ساختند و موسیقیدانان هم معمولا موسیقی خود را با شعر هایی خودشان سروده بودند ارائه می‌دادند.
از انواع مختلف تصنیف می‌توان به دو حالت رسمی و غیر رسمی اشاره کرد. تصنیف غیر رسمی معمولا در مراسم های شادی و مهمانی ها اجرا میشده و ویژگی بارز آن این است که اشعار به طور کامل از وزن عروضی پیروی نمی‌کنند و زمانی که این نوع شعر به علت ایرادات در شعر دچار عدم هماهنگی و ناهمگونی می‌شود، خواننده با آواز خواندن قسمت های مورد نیاز را اصلاح می‌کند. برخلاف تصنیف غیر رسمی در تصنیف رسمی وزن عروضی از ارکان اصلی و جدا نشدنی شعر به شمار می‌رود.
پیشگامان تصنیف سرایی
در ایران، تا زمان قاجار دید تخصصی و حرفه ای نسبت به تصنیف وجود نداشت و اکثر آنها دارای وزنی ساده بودند و از جهت محتوایی پیشرفت چشم گیری نکرده بودند. در آن زمان عارف قزوینی و علی اکبر شیدا نقش بسیار مهمی در تغییر فرم تصنیف به شکل امروزی خود ایفا کردند.
عارف قزوینی با تسلط بر ادبیات فرم و محتوای تصنیف را به شکل هنرمندانه ای احیا کرد و آن را از فرم عامیانه آن دوران به حالت هنری و پر مفهموم تغییر داد. عارف قزوینی در اشعار خود مفاهیم سیاسی و اجتماعی آن دوران را منعکس می‌کرده است. مشهورترین اثر این شاعر و هنرمند بزرگوار را می‌توان شعر «از خون جوانان وطن» دانست.
تصنیف های علی اکبر شیدا هم غالبا مضامین عاشقانه را در بر می‌گیرد. شاخص ترین اثر ایشان قطعه ی معروف «امشب شب مهتابه» است که نسل های زیادی با این موسیقی فراموش نشدنی خاطره دارند.
در این میان نقش ملک الشعرای بهار نیز در پیوند ادبیات و موسیقی و ورود تصنیف به ادبیات غنی غیر قابل انکار است. توانایی او در شاعری توانست باعث ایجاد موازنه ای بین صنعت شعر و موسیقی گردد.
دوران معاصر
در دوره ی معاصر و پس از انقلاب تصنیف ها شکل جدیدی به خود گرفتند. موسیقیدانان معاصر تلاش کردند تا موسیقی مناسبی برای اشعار شعرای بزرگ ایرانی مثل حافظ، سعدی و مولا بسازند.
در سال های اخیر هم اشعاز زیادی از شاعران معاصر از جمله هوشنگ ابتهاج و جواد آذر به صورت تصنیف اجرا شدند.
از تصنیف سازان معاصر در کشورمان هم می‌توانیم به استاد محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان و …. اشاره کنیم.
مثال هایی از قطعات شاخصی که در این فرم اجرا شده اند و برای تمامی ما آشنایی دارند قطعه ی «تو ای پری کجایی» ، «مرغ سحر» ، «آمده ام که سر نهم»، «اندک اندک» ، «قاصدک» و….. هستند.
