بدون شک بداهه‌نوازی، یکی از زیباترین و در عین حال چالش‌برانگیزترین مهارت‌ها در موسیقی ایرانی است. برای رسیدن به این مهارت فوق‌العاده، نوازنده باید دود چراغ‌ها خورده باشد تا بتواند در یک لحظه و بدون هیچ قیدوبندی و فکر کردن به هیچ ساختاری، فقط بنوازد. نواختنی که همه چیز سرجای خودش باشد و در عین‌حال گویای سِرّ درون نوازنده نیز باشد. درواقع بداهه‌نوازی، شنیدن صدای درون نوازنده است. فرصتی است برای ابراز احساسات، کشف هویت موسیقایی و درک عمیق‌تر از ساختار موسیقی. به همین دلیل بداهه‌نوازی با تار برای هنرجویان مبتدی، آرزویی است که از همان اول در دل آن‌ها جوانه می‌زند. احتمالا این جوانه در وجود شما هم سربرآورده و دوست دارید که روزی بتوانید صدای درونی خودتان را بنوازید. اما چگونه می‌توان به این نقطه رسید؟ در این مقاله، با روش‌هایی آشنا می‌شوید که به شما کمک می‌کند بداهه‌نوازی را قدم‌به‌قدم بیاموزید و آن را به یکی از مهارت‌های درخشان خود در نوازندگی تار تبدیل کنید.
چرا بداهه‌نوازی با تار اهمیت دارد؟
به عنوان هنرجوی مبتدی که به تازگی آموزش تار را آغاز کرده‌اید شاید هنوز به آن شدت احساس نیاز به بداهه‌نوازی نکرده باشید. اما هرچه‌که جلوتر بروید و بیش‌تر در این دنیا غرق شوید و نواهای بیش‌تری بشنوید و اصول اولیه را یاد بگیرید، به بداهه‌نوازی علاقه‌مندتر خواهید شد. زیرا بداهه‌نوازی به نوعی منتهای نوازندگی است! جایی که نوازنده آن‌‌‌‌‌‌‌‌ِ خود را به صدا درمی‌آورد و بروز احساسات می‌کند. و مگر هنر چیزی جز بروز احساسات است؟
به طور کلی بداهه‌نوازی با تار در یادگیری و اجرای موسیقی ایرانی اهمیت بسیار زیادی دارد. زیرا این مهارت نه‌تنها تکنیک نوازندگی شما را تقویت می‌کند، بلکه درک عمیق‌تری از روح موسیقی و ساختار دستگاهی به شما می‌دهد. در ادامه چند دلیل اصلی اهمیت بداهه‌نوازی تار را بررسی می‌کنیم:
بداهه‌نوازی زبان موسیقی ایرانی است
جالب است بدانید که موسیقی ایرانی پیوند عمیقی با بداهه‌نوازی دارد و به نوعی بر پایه‌ی بداهه‌نوازی بنا شده است. برای همین است که اساتیدی مانند جلیل شهناز، علی‌اکبر شهنازی یا محمدرضا لطفی بخش بزرگی از آثار ماندگارشان را در قالب بداهه آفریده‌اند. این سبک، انعکاسی زنده از روح، لحظه و احساس نوازنده است و بدون بداهه‌نوازی، درک واقعی از موسیقی دستگاهی ناقص می‌ماند.
تقویت خلاقیت و بیان شخصی
بدون شک، بداهه‌نوازی اوج خلاقیت در لحظه و به نوعی بیان سبک شخصی نوازنده است. یک نشان و امضای دائمی است که نوازنده در آثارش برجا می‌گذارد.
افزایش تسلط بر دستگاه‌ها و گوشه‌ها
با بداهه‌نوازی روی تمامی دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی تسلط پیدا می‌کنید. زیرا بدون هیچ ساختار خاصی و قواعد دست‌وپاگیری و به شکل آزادانه در گوشه‌های مختلف سرک می‌کشید و در دستگاه‌های مختلف می‌نوازید. این نوع کنجکاوی به شما در درک فواصل، جنس صوتی هر دستگاه کمک می‌کند.
تقویت گوش موسیقایی و واکنش سریع
اصولا بداهه‌نواز‌های خوب، دارای گوش موسیقایی قوی‌ای هستند. زیرا نوازنده بدون توجه به نت‌ها و صرفا با تکیه بر گوش خود می‌نوازد و به این شکل تعامل بین گوش و انگشت و همچنین سرعت عمل ذهنی و بدنی‌‌اش تقویت می‌شود.
افزایش اعتماد به نفس در اجرا
بداهه‌نوازی خود یک کلاس درس است. کلاسی که به شما اجازه می‌دهد در هر سطحی که هستید بدون ترس از اشتباه کردن، فقط بنوازید. درواقع شما زمانی‌که بداهه‌نوازی می‌کنید یاد می‌گیرید که اشتباه بخشی از فرآیند یادگیری است. همین موضوع روی ذهنیت شما تأثیر می‌گذارد و باعث می‌شود که از نواختن نترسید و در اجراهای صحنه‌ای، کلاس و حتی ضبط‌های استودیویی اعتماد به نفس بیش‌تری داشته باشید.
گام مهمی برای تبدیل‌شدن به نوازنده حرفه‌ای
فراموش نکنید که شما هیچ وقت صرفا با قطعات تمرینی و آموزه‌های کلاس، نوازنده‌ی حرفه‌ای ساز تار نمی‌شوید. آنچه یک نوازنده حرفه‌ای را از یک هنرجوی مبتدی متمایز می‌کند، توانایی بداهه‌نوازی و پاسخ‌گویی موسیقایی در لحظه است. چون بسیاری از همکاری‌ها، همنوازی‌ها و حتی تدریس موسیقی، به بداهه‌نوازی و واکنش لحظه‌ای نیاز دارند.
ایجاد ارتباط احساسی عمیق با مخاطب
موسیقی چیزی جز بیان احساس نیست. درواقع نوازنده و شنونده از طریق احساسی که با صدا منتقل می‌شود، با هم ارتباط می‌گیرند. حالا هرچه این ارتباط عمیق‌تر، طبیعی‌تر و آنی‌تر باشد، بیش‌تر بر جان می‌نشیند. این نوع ارتباط‌گیری در بداهه‌نوازی‌ها بیش‌تر شکل می‌گیرد چون هم‌زمان با حس‌و‌حال آن لحظه‌ی خاص شکل گرفته و بازتابی از ارتباط زنده نوازنده با شنونده است.
روش‌های تمرین بداهه‌نوازی تار چیست؟
با توضیحاتی که تا به این‌جا داده شد به اهمیت و نقشی که بداهه‌نوازی در نوازندگی شما ایفا می‌کند، آگاه شدید. اما احتمالا برای‌تان سوال ایجاد شده که چطور می‌توان این مهارت را تقویت کرد و تکنیک‌های بداهه‌نوازی در نوازندگی تار چیست؟
از گوش دادن شروع کنید
اولین و مهم‌ترین کاری که شما به عنوان هنرجو در مراحل اولیه‌ی یادگیری تار باید انجام دهید، گوش دادن بسیار و فعالانه به قطعات اساتید است. درواقع قبل از این‌که نوازنده تار شوید باید با زبان موسیقی ایرانی آشنا شوید. این کار به شما کمک می‌کند تا جمله‌بندی‌های رایج در هر دستگاه را بشناسید، با الگوهای ریتمیک و ساختار ملودیک موسیقی ایرانی آشنا شوید و نحوه حرکت در گوشه‌ها را درک کنید. درواقع با گوش دادن فعال و آگاهانه به یک قطعه، شما به جزئیات آن قطعه توجه می‌کنید و متوجه می‌شوید که سکوت‌ها، اوج‌وفرود‌ها و … در کدام بخش قطعه اتفاق می‌افتند. به طور کلی برای این‌که یک نوازنده‌ی تار شوید و بتوانید به صورت حرفه‌ای و یا در خلوت و برای دل خودتان بنوازید باید بسیار بشنوید.
تقلید، تمرین اولیه بداهه‌نوازی است
بعد از این‌که گوش خود را به شنیدن موسیقی خوب و نوازندگی اساتید بزرگ عادت دادید و توانستید به نکاتی پی ببرید، نوبت به خودتان می‌رسد. حالا دیگر باید آستین‌های‌تان را بالا بزنید، نفس عمیق بکشید و شروع به نواختن کنید. در کنار تمامی این عوامل، چیزی که در نهایت از شما یک نوازنده می‌سازد، تمرین بسیار زیاد است. تا زمانی که تمرین نداشته باشید، هیچ‌کدام از عوامل دیگر تأثیری نخواهند داشت. تمرین زیاد حرکت دست شما را روی ساز روان می‌کند و این عامل اولین قدم برای بداهه‌نوازی است.
در این میان یکی از بهترین روش‌های شروع بداهه‌نوازی، تقلید از اساتید است. وقتی شما جملات موسیقایی استاد را دقیق اجرا می‌کنید، ناخودآگاه با فرم ملودی‌پردازی، نحوه استفاده از فواصل و حس‌و‌حال دستگاه آشنا می‌شوید. برای این‌کار توصیه می‌کنیم که مراحل زیر را مرحله‌به‌مرحله پیش بروید:
- یک جمله‌ی کوتاه (حداکثر ۱۰ ثانیه) را انتخاب کنید؛
- آن را بارها گوش دهید و زمزمه کنید؛
- آن‌قدر آن را بنوازید تا به درستی اجرا شود؛
- حالا سعی کنید جمله‌ای شبیه به آن بسازید و اجرا کنید.
به این ترتیب، شما از تقلید به سمت خلاقیت حرکت می‌کنید.
با الگوهای ساده بداهه‌نوازی را شروع کنید
فراموش نکنید که سادگی نقطه شروع و پیچیدگی نتیجه‌ی تجربه است. پس سعی نکنید از همان ابتدا جمله‌های پیچیده بنوازید. جملات ساده، روان، احساسی و دقیق، بسیار مؤثرتر از جمله‌های شلوغ و مبهم هستند. چیزی که در بداهه‌نوازی بسیار مهم است این است که نوازنده چیزی بنوازد که قبل از هرکس دیگری، خودش از شنیدنش احساس لذت کند.
به همین دلیل در آغاز راه، بهتر است با الگوهای ساده در یک گوشه‌ی مشخص تمرین کنید. برای مثال دستگاه شور، گوشه‌ی کرشمه یا زنگ شتر به دلیل ساختار ساده و تکرارپذیر، گزینه خوبی برای شروع است. برای این‌که تمرین‌تان در مسیر مشخصی پیش برود میتوانید مراحل زیر را پیش بگیرید:
- انتخاب یک الگوی ساده (مثلاً سه نت پشت سر هم)؛
- تکرار و تغییرات تدریجی در همان الگو؛
- افزودن تغییرات ریتمیک یا مضرابی به همان جمله؛
- سعی در ساختن جملاتی جدید در همان فضا.
با این روش، بداهه‌نوازی برای ذهن قابل درک‌تر می‌شود و ترس از نواختن بدون نت از بین می‌رود.
دستگاه‌ها و گوشه‌ها را خوب بشناسید
هرچند که شما از همان روز اول آموزش میتوانید بداهه‌نوازی را تمرین کنید و نت‌های مختلفی را به صدا درآورید ولی همان‌طورکه گفتیم، بداهه‌نوازی حرفه‌ای، منتهای نوازندگی است. پس برای رسیدن به این مرحله باید شناخت کاملی از ساز و موسیقی ایرانی داشته باشید. درواقع نقشه‌ی راه یک بداهه‌نواز، شناخت دستگاه‌ها و گوشه‌های اصلی است. اگر ندانید در کدام دستگاه می‌نوازید یا ویژگی‌های ملودیک آن دستگاه چیست، بداهه‌نوازی‌تان بی‌هویت و پراکنده خواهد بود. به همین دلیل پیشنهاد می‌کنیم که از همین آغاز مسیر به نکات زیر توجه کنید:
- با فواصل دستگاه‌ها آشنا شوید (مثلاً فواصل شور، همایون، سه‌گاه و …)؛
- بدانید گوشه‌ها چگونه از نظر ملودیک و احساسی با هم تفاوت دارند؛
- حرکت ملودی در هر گوشه چگونه است (صعودی، نزولی، تکراری)؛
- جملات نمونه در هر گوشه را تمرین کنید.
این شناخت به شما اجازه می‌دهد تا هنگام بداهه‌نوازی، به جای سردرگم‌شدن، مسیر مشخصی را طی کنید.
تمرینات مضرابی برای بداهه‌نوازی
نحوه‌ی اجرای مضراب نقش زیادی در بداهه‌نوازی تار دارد. پس شما زمانی میتوانید بداهه‌های خوبی اجرا کنید که بر اجرای انواع مضراب مسلط باشید. همچنین مضراب نباید نقش محدودکننده‌ای داشته باشد بلکه باید به ابزاری برای بیان خلاقانه تبدیل شود. برای تمرین مضراب میتوانید کارهای زیر را انجام دهید:
- اجرای جمله‌های کوتاه با مضراب ریز؛
- اجرای بداهه با یک الگوی مضرابی مشخص؛
- نواختن بداهه روی یک پایه‌ی ریتمیک (مثلاً دو ضربی یا سه ضربی).
ضبط کنید، گوش کنید، اصلاح کنید
از امکاناتی که تکنولوژی در اختیارتان گذاشته است استفاده کنید و اجراهای خود را ضبط کنید. بعد
میتوانید بارها و بارها یک اجرا را گوش کنید و نواقص آن را برطرف کنید. فراموش نکنید که برای این‌که روزی بتوانید کاملا بداهه یک قطعه‌ی کامل را بنوازید باید در ابتدای مسیر آگاهانه و فعالانه عمل کنید. ضبط اجراها مانند آیینه‌ای است که تصویری واقعی از نوازندگی‌تان نشان می‌دهد و روند پیشرفت را ملموس می‌کند.
بداهه‌نوازی با دیگران
در نهایت اگر بتوانید در یک گروه بداهه‌نوازی کنید، تجربه‌ی جالب و مفیدی خواهد شد. بداهه‌نوازی گروهی مهارت‌های شنیدن، هماهنگی، پاسخ‌دهی و مشارکت موسیقایی را در شما تقویت می‌کند.
نتیجه‌گیری
فراموش نکنید که بداهه نوازی تار صرفا یک مهارت یا تکنیک نیست. بلکه راهی برای بیان احساسات انباشته‌ی درونی است. با این حساب بداهه‌نوازی به نوازنده کمک می‌کند که احساسات واقعی‌اش را بشناسد و به خودشناسی نیز برسد. شاید بهترین جمله برای تمام کردن این مبحث این است که بداهه‌نوازی یعنی این‌که خودت باشی!
البته که برای رسیدن به این درجه، باید قدم‌های اول را محکم و درست بردارید. که در این جا نقش استاد خیلی مهم است. پس برای این‌که به بی‌راهه نروید و یا مدت‌ها دور خودتان سرگردان نچرخید، ما در آکادمی موسیقی وب نوازان، پلی می‌شویم بین شما و اساتید باتجربه! اگر دوست دارید که با اساتید ما هم‌قدم شوید، تنها کافی است که ما را از اشتیاق خود باخبر کنید. این کار را میتوانید با درخواست راهنمایی تخصصی و رایگان موسیقی انجام دهید.
خبرنامۀ وب‌نوازان را از دست ندهید!
هر هفته یک محتوای اختصاصی همراه با جدیدترین مقالات و نکات آموزشی موسیقی را برای شما می‌فرستیم.
