کوک تار جزء اصول اولیه و مباحث پایه‌ای است که در دوره‌های آموزشی به هنرجویان، آموزش داده میشود. زیرا از ساز ناکوک نمی‌توان انتظار صدای خوشی داشت. اگر شما به صدای ناکوک تار عادت کنید، حساسیت گوش‌تان نسبت به صدا و تشخیص صدای خوب از بد از بین می‌رود. درواقع مهم‌ترین و حساس‌ترین عامل در موسیقی را از دست می‌دهید. همچنین تمرین کردن و نواختن با ساز ناکوک آزاردهنده است و اگر نتوانید خودتان سازتان را کوک کنید، احتمالا از تمرین‌های‌تان عقب بمانید. با این حساب، کوک کردن تار هم مانند نواختن آن، یک مهارت به شمار می‌رود که در طول آموزش تار آن را یاد می‌گیرید. ولی اگر دوست دارید که به روند یادگیری‌تان سرعت ببخشید، در این مطلب همراه ما باشید.
دلایل برهم خوردن کوک تار
قطعا اگر شما بدانید که چرا سازتان سریع از کوک خارج میشود و به کوک مجدد نیاز پیدا می‌کند، بهتر می‌توانید از کوک آن مراقبت کنید. به همین دلیل در این بخش به عوامل موثر در خارج شدن کوک تار می‌پردازیم.
پوست تار
همانطور که می‌دانید پوست تار نازک است و نقش مهمی در صدادهی ساز دارد. پوست با تغییر درجه رطوبت و خشکی هوا، جمع یا باز میشود که اصطلاحا به آن افتادن پوست می‌گویند. این تغییر باعث بالا و پایین شدن خرک تار میشود که در نتیجه، تار از کوک خارج میشود. برخی از اساتید پیشنهاد می‌کنند که به جای تار با پوست طبیعی، از تارهایی با پوست مصنوعی و صنعتی استفاده شود. واقعیت این است که هرچند تغییرات پوست‌های مصنوعی در اثر رطوبت و دما کم است ولی پوست مصنوعی صدای دلنشین پوست نازک طبیعی را ندارد.
سیم‌ها
مورد دوم که باعث خارج شدن تار از کوک میشود، سیم‌های نازک و ظریفی است که در تار استفاده میشود. علاوه‌بر جنس سیم‌ها که باید مرغوب و استاندارد باشند، لازم است که گره سیم‌ها در قسمت سیم‌گیر، با مهارت و دقت زده شود. اگر این گره‌ها، بدون دقت باشد تار شما مرتب از کوک خارج میشود و نیاز به کوک مجدد پیدا می‌کند. البته که این مشکل با آموزش و کسب تجربه در گره زدن سیم، حل میشود.
گوشی‌ها و سرپنجه‌ها
سومین مورد که از نظر نوازندگان و هنرجویان به عنوان مشکل مطرح میشود، ضعف گوشی‌ها در نگه داشتن کوک تار است. البته گاهی نیز به دلیل بی‌تجربه بودن هنرجو، گوشی‌ها دچار مشکل می‌شوند. درواقع هنرجو برای جلوگیری از خالی کردن کوک، گوشی را به شدت به سمت سرپنجه فشار می‌دهد و همین فشارها به مرور مشکل‌ساز می‌شوند. زیرا به مرور گوشی‌ها خراب می‌شوند، سرپنجه از هم باز میشود و در نهایت سوراخ‌های گوشی باز میشود و تار دیگر کوک را نگه نمی‌دارد.
روش کوک کردن
درنهایت عامل مهم دیگری که باعث خارج شدن تار از کوک میشود، نحوه کوک کردن است. به همین دلیل نوازنده باید حین کوک ساز، دقت زیادی داشته باشد و با صبر و حوصله ساز را کوک کند.
کوک متداول تار چیست؟
همانطور که می‌دانید، ساز تار شش سیم دارد که از طریق سیم‌گیر و گوشی بر روی ساز نصب شده‌اند. این سیم‌ها به صورت دوتایی نواخته می‌شوند. در نتیجه کوک هر دو سیمی که مجاور هم نصب شده‌اند باید یکسان باشد. تنها در برخی انواع کوک، دو سیم بالا که بم هستند متفاوت از هم تنظیم می‌شوند.
ساز تار در دستگاه‌های موسیقی ایرانی کوک‌های متفاوتی دارد که هر یک در اجرا بسیار مهم و کاربردی هستند. برخی از کوک‌ها را می‌توان در همه‌ی دستگاه‌های موسیقی پیاده‌سازی و اجرا کرد. کوک استانداردی که معمولا در کلاس به هنرجویان مبتدی آموزش داده میشود، دو سُل دو است که به صورت زیر کوک میشود:
دودو سل‌سل دودو C C G G C C
توجه کنید که سیم‌های یک، دو و پنج باید صدادهی کاملا یکسانی داشته باشند ولی نت سیم شش، باید یک اکتاو بم‌تر تنظیم شود. کوک‌های رایج دیگری نیز در تنظیم ساز تار استفاده می‌شوند، از جمله کوک «دودو سل‌سل رر» و همین‌طور کوک «دودو فافا دود».
نقش تیونر در کوک تار چیست؟
تیونر دستگاه کوک ساز‌های موسیقی است که برای کوک تار نیز به کار می‌رود. این دستگاه به هنرجویان مبتدی که هنوز گوش موسیقایی‌شان قوی نشده است، کمک زیادی می‌کند. . دستگاه تیونر با استفاده از اسپیکرها، صدایی را که شما با مضراب زدن ایجاد می‌کنید؛ دریافت می‌کند و نت آن را برای شما در صفحه، نشان می‌دهد. البته که امروزه انواع اپلیکیشن تیونر وجود دارد که می‌توانید یکی از آن‌ها را روی گوشی همراه خود نصب و سازتان را کوک کنید. فرکانس استاندارد برای کوک کردن ساز، 440 هرتز است و شما باید تنظیمات تیونر یا اپلیکیشن را روی این فرکانس قرار دهید. به طور کلی برای افرادی که در ابتدای یادگیری تار هستند، تیونر کمک زیادی در کوک کردن تار می‌کند.
آموزش کوک کردن تار
در این بخش به آموزش کوک صحیح تار برای مبتدی‌ها می پردازیم تا از این به بعد خودتان سازتان را کوک کنید و از آموزش‌ها جا نمانید. قبل از هرچیز توجه کنید که گوشی‌های تار را بسیار آرام و با دقت بچرخانید تا مشکلی برای سیم‌ها به وجود نیاید. زیرا اگر گوشی‌ها را محکم و با شدت بچرخانید، امکان پاره یا شل شدن سیم‌ها وجود دارد. همچنین ممکن است با فشار بیش از حد به خرک، پوست سازتان پاره شود. در ادامه مرحله به مرحله، به آموزش کوک کردن تار می‌پردازیم.
کوک سیم اول
برای کوک تار از سیم اول شروع کنید. ساز را روی پا قرار دهید و سیم اول را مضراب بزنید. مراقب باشید که مضراب به سیم دوم برخورد نکند. با مضراب زدن و ایجاد صوت، به نمایشگر تیونر یا موبایل نگاه کنید و ببینید که چه نتی نشان داده شده است. برای تنظیم و کوک دقیق تار، باید گوشی سیم اول را بچرخانید با شل و یا سفت کردن، آن را کاملا کوک کنید. اگر نتی که تیونر تشخیص داده است، بم‌تر از نت استاندارد باشد گوشی را به سمت سفت شدن و پادساعتگرد بچرخانید، طوری‌که صدای سیم به سمت زیرتر شدن برود. ولی اگر سیم سفت است و بخواهید آن را شل کنید تا صدای بم‌تری داشته باشد، باید گوشی را ساعتگرد بچرخانید و سیم را شل کنید.
با پیدا کردن جهتی که باید گوشی‌ها را به آن سمت بچرخانید، چرخش را به آرامی انجام داده و بر سیم مضراب بزنید. به نمایشگر تیونر نگاه کنید تا نت مدنظر روی آن به نمایش درآید. در حالت استاندارد این نت، نت «دو» و علامت آن در تیونر C است. اگر تیونر این نت را نشان داد، سیم اول شما کوک شده است. برای کوک سیم اول، کنار علامت C باید عدد 4 قرار گرفته باشد. اگر این عدد 3 باشد کوک شما یک اکتاو بم‌تر است. پس باید با سفت کردن سیم، آن را به تنظیم درست که عدد 4 است برسانید.
کوک سیم دوم
سیم دوم نیز در حالت استاندارد باید روی نت «دو» کوک شود. پس دقیقا مانند سیم اول، آن را کوک کنید ولی حواس‌تان باشد که باید گوشی سیم دوم را در جهت مناسب بچرخانید تا کوک شود. صدادهی این سیم، دقیقا باید مانند سیم اول باشد، پس مضراب بزنید و دوباره نت آن را چک کنید. در نتیجه پس از کوک کردن هر دو سیم اول و دوم روی نت «دو»، دو سیم را همزمان بنوازید و از صدادهی یکسان آن‌ها مطمئن شوید. به اصطلاح، دو سیم «دو» را جفت کوک کنید تا هر دو، صدای یکسانی داشته باشند. طوری‌که وقتی به هردو سیم، همزمان مضراب بزنید، یک صدا را بشنوید و صدای فالش به گوش‌تان نخورد.
روش کوک کردن سیم‌های سوم و چهارم
بعد از اینکه سیم‌های اول و دوم را کوک کردید، نوبت به کوک سیم‌های سوم و چهارم می‌رسد. این دو سیم روی نت «سل»،کوک می‌شوند. شیوه کوک کردن سیم‌های سوم و چهارم نیز کاملا مشابه سیم‌های اول و دوم است. اگر نتی که تیونر مشخص می‌کند، بم‌تر از نت سل بود، سیم را توسط گوشی خودش سفت کنید و اگر زیر تر بود، سیم را شل‌تر کنید. سیم‌های سوم و چهارم با نام سیم‌های وسط و سیم‌های زرد هم شناخته می‌شوند. این سیم‌ها نرم‌تر از سیم‌های سفید هستند، بنابراین زمان کوک کردن با نیروی کم‌تری کوک می‌شوند. به همین دلیل اگر به گوشی‌های این سیم‌ها فشار زیادی وارد کنید ممکن است سیم‌ها پاره شوند. توجه کنید که نشانگر تیونر همیشه باید در وسط قرار بگیرد. در غیر این صورت اگر نشانگر راست و یا چپ بود، با شل و سفت کردن سیم باید آن را تنظیم کنید که به وسط تیونر برسد.
کوک سیم‌های پنجم و ششم ساز تار
سیم‌های بالایی تار که به سیم‌های بم نیز معروف هستند، در مرحله آخر کوک می‌شوند. سیم پنجم یا واخون را همانند سیم‌های اول و دوم و با نت یکسان با آن‌ها یعنی نت «دو» کوک کنید. سیم ششم، سیم بم است که باید یک اکتاو بم‌تر از سیم پنجم تنظیم شود ( با همان نت دو). این سیم ضخیم‌تر بوده و برای کوک کردن به نیروی بیش‌تری نیاز دارد. برای این کار، گوشی سیم ششم را با کل دست‌تان بچرخانید. برای اینکه این سیم را یک اکتاو بم‌تر کوک کنید باید جوری تنظیم کنید که در تیونر یا اپلیکیشن، کنار علامت نت «دو» C عدد 3 قرار گیرد؛ این عدد نشان دهنده‌ی یک اکتاو بم‌تر است.
جهت چرخش گوشی‌ها به چه عاملی بستگی دارد؟
شاید برای‌تان سوال ایجاد شده باشد که چرا برای بم و زیر شدن صدای سیم‌ها، گوشی‌ها باید به سمتی خاص چرخانده شوند؟ شما نمی‌توانید بگویید با سفت کردن سیمی که روی نت دو تنظیم شده، می‌توان به نت «رِ» رسید. چرا که با هر شل و سفت کردن سیم، ممکن است تغییر گام صورت بگیرد. حال سوال این‌جاست که چه چیزی بر جهت چرخش گوشی‌ها در کوک تار تأثیر دارد؟
طول سیم و فرکانس صدای آن در این موضوع نقش مهمی دارند. با کوتاه شدن سیم، فرکانس صدای آن بالاتر می‌رود. در نوازندگی، با گرفتن پرده‌های پایین که نزدیک به خرک هستند، در اصل طول سیم کم میشود. در نتیجه صدای نواخته شده، فرکانس بالایی تولید می‌کند و صدا زیرتر میشود (صدا از حد فاصل بین انگشت نوازنده و دستی که پرده‌ی نزدیک به خرک را گرفته است، تولید میشود). برعکس این موضوع نیز صادق است. زمانی که برای نواختن، انگشت نوازنده پرده‌های بالایی ساز را می‌گیرد (نزدیک به گوشی و سرپنجه) طول سیم در این حالت بیشتر است، در نتیجه صدایی با فرکانس پایین‌تر تولید میشود و صدا بم میشود.
درنتیجه وقتی سیم را سفت می‌کنید و در جهت پادساعتگرد، گوشی سیم را می‌چرخانید، طول سیم کاهش یافته، فرکانس افزایش می‌یابد و در نتیجه صدا زیرتر میشود. ولی وقتی سیم را شل می‌کنید و گوشی آن را در جهت ساعتگرد می‌چرخانید، طول سیم افزایش یافته، فرکانس کم میشود و صدای سیم بم‌تر میشود.
انواع کوک تار در دستگاه‌های موسیقی ایرانی
حالا که یاد گرفته‌اید سازتان را چطور خودتان کوک کنید؛ خوب است بدانید که شیوه کوک تار در دستگاه‌های موسیقی ایرانی متفاوت است. سوالی که اغلب هنرجویان می پرسند این است که کوک کردن تار در دستگاه‌های ایرانی مانند شور، ماهور، افشاری یا دشتی چگونه است؟ پاسخ این است که بسته به گام شما، کوک تفاوت می‌کند. اینکه ماهور Do یا Fa یا Sol باشد کوک خاص خود را خواهد داشت.
کوک تار در دستگاه شور
شور دو: « دو فا دو»
شور ر: «دو سل ر»
شور می: «دو سل دو» یا «دو سل دو می» یا «دو سل سی می»
شور فا: «دو فا دو»
شور سل: «دو سل دو» یا «دو سل دو فا»
شور لا: «دو سل لا ر»
کوک کردن تار در دستگاه ماهور
ماهور دو:«دو سل دو»
ماهور ر: «دو سل ر»
ماهور فا: «دو فا دو»
ماهور سل: «دو سل دو» یا «دو سل ر ر»
ماهور سی بمل: «دو سل سی بمل» یا «دو سل دو»
ماهور می بمل: «دو سل دو می بمل» یا «دو سل دو»
کوک تار در دستگاه افشاری
افشاری فا: «دو فا دو» یا «دو فا سی بمل سی بمل» یا «دو فا سی بمل فا رو»
افشاری سل: «دو سل دو»
افشاری لا: «دو سل لا ر» یا «دو سل دو» یا «دو سل لا لا»
افشاری دو: «دو فا دو»
افشاری ر: «دو سل ر»
کوک کردن تار در دستگاه دشتی
دشتی سل: «دو سل دو»
دشتی لا: «دو سل ر» یا «دو سل لا ر» یا «دو سل ر ر»
دشتی سی: «دو سل دو» یا «دو سل سی می»یا «دو سل سی سی» و هم «دو فا دو دو» و «دو فا سل دو» و هم «دو سل سل دو»
دشتی ر: «دو سل دو» یا «دو سل ر»
دشتی می: «دو سل دو می» یا «دو سل دو» یا «دو سل لا ر» و هم «دو سل لا می»
البته این کوک‌ها، کوک‌های رایج هستند و بستگی به قطعه‌ای دارد که می‌نوازید. در اجرای اساتیدی چون استاد شهناز یا استاد شریف یا استاد ظریف کوک‌های بسیار متنوع‌تری می‌توان دید.
نتیجه‌گیری
در نهایت باید گفت که کوک کردن تار در ابتدا سخت و دشوار به نظر می‌رسد. درحالی‌که با کمی دقت و حوصله می‌توانید خودتان هر وقت که ساز نیاز به کوک داشت، آن را کوک کنید. قطعا با ساز کوک شده نواختن، لذت زیادی دارد و بر جان‌و‌دل می‌نشیند. به مرور گوش‌های‌تان به صدای کوک تار عادت می‌کند و می‌توانید بدون نیاز به تیونر و با تکیه بر قدرت شنوایی‌تان ساز را کوک کنید.
بسیاری از افراد که به ساز تار علاقه دارند، به دلیل محدودیت‌های مکانی و زمانی از یادگیری آن سرباز می‌زنند. درحالی‌که آموزش آنلاین موسیقی، شرایط را بسیار آسان کرده است. پس بهتر نیست از این امکان استفاده کنید و خواسته‌ی قلبی‌تان را برآورده کنید و نواختن تار را یاد بگیرید؟ شاید دیگر هیچ‌وقت فرصتی برای یادگرفتن و نواختن این ساز اصیل ایرانی پیش نیاید.
در این راستا اگر به دنبال آموزشگاه آنلاین معتبر می‌گردید، ما در وب نوازان، کنار شما هستیم. اعتبار ما نمونه اجراها و نظرات هنرجویانی است که در این سال‌ها، در وب نوازان آموزش دیده‌اند. آموزش‌های ما به شکل آنلاین، تصویری و کاملا خصوصی برگزار میشود. در نهایت با درخواست مشاوره رایگان می‌توانید بیشتر با شرایط دوره‌ها و اساتید ما آشنا شوید.
آموزش کوک تار از زبان صهبا مطلبی
خبرنامۀ وب‌نوازان را از دست ندهید!
هر هفته یک محتوای اختصاصی همراه با جدیدترین مقالات و نکات آموزشی موسیقی را برای شما می‌فرستیم.
