اصول کمانچه نوازی با ورود ساز ویولن به ایران دچار تغیرات بسیار زیادی شد. به همین دلیل امروزه از دو شیوه برای نواختن کمانچه صحبت به میان می‌آید که یکی از آن ها اصول کمانچه نوازی به روش مکتب قدیم و دیگری به روش مکتب جدید است.
زمانی که قطعات به جا مانده از کمانچه نوازان قدیمی را گوش دهید، می‌توانید متوجه تفاوت هایی نسبت به آثار امروزی شوید. فهمیدن این تفاوت ها نیازی به دانش عمیقی درباره نوازندگی کمانچه ندارد و همه علاقمندان به موسیقی می‌توانند با کمی دقت آن را درک کنند. در ادامه قصد داریم اصول اصول کمانچه نوازی از گذشته تا به امروز را با یکدیگر بررسی کنیم.
اصول اصول کمانچه نوازی در مکتب جدید و قدیم چه تفاوت هایی با یکدیگر دارند؟
نوازندگی کمانچه در مکتب قدیم و جدید در این موارد با یکدیگر متفاوت اند:
- صدای ساز (سونوریته، صدادهی، جنس صدا)
- کوک ساز (کوک کلی، مدل استفاده از پرده ها، پرده بندی)
- تکنیک های مورد استفاده در اجرای جملات موسیقی (شیوه ی اجرا)
- مشخصات فیزیکی (اندازه، شکل پایه، سیم گیر، پوست و خرک)
- نوع نشستن و حالت اجرا
صدا دهی و جنس صدا
در گذشته صدای کمانچه روشن، پرطنین و کمی خش دار بوده است که این ویژگی ها شخصیتی قدرتمند و تاثیر گذار به این ساز بخشیده بود، اما صدای کمانچه های امروزی صاف تر و ملایم تر شده و از این نظر شباهت زیادی به ویولن پیدا کرده اند.
علت تفاوت در صدای کمانچه های امروزی با کمانچه های قدیمی تغییراتی است که به مرور زمان در ساختار این ساز به وجود آمده. این تغییرات شامل این موارد هستند:
- تغییر در سیم ها و استفاده از کوک
- کم تر شدن موهای آرشه
- صاف تر و بلندتر شدن موهای کمان یا آرشه
- تغییر یافتن اندازه و شکل خرک
- عوض شدن نوع پوست
- اضافه شدن تاندورهای ویولن روی کمانچه
- تغییر در اندازه دسته ، پایه و کاسه ساز
- تغییر در شیوه نوازندگی ساز
- استفاده از پوزیسیون های پایین تر
- استفاده از رنگ آمیزی مصنوعی
کوک ساز
کوک ساز یکی از مهم ترین اصول نوازندگی کمانچه به شمار می‌رود، دلیل آن این است که کوک، پایه ی اصلی اجرای موسیقی است و تمام موسیقی بر روی آن بنا می‌شود.
ساز ویولن در ابتدا به عنوان کمانچه فرنگی وارد ایران شد و موسیقیدانان تصمیم گرفتند این ساز را مانند کمانچه کوک کنند و قطعات کمانچه را روی آن بنوازند اما این مسئله به مرور زمان تغییر پیدا کرد و با رواج روز افزون ویولن ساز کمانچه تغییر کرد و شباهت بیشتری به ویولن پیدا کرد تا جاییکه امروزه کمانچه نیز مانند ویولن چهار سیم دارد، به همین دلیل همان محدوده ی صوتی ویولن را تولید می کند و به صورت می لا ر سل کوک می شود.
همچنین مسئله دیگری که باعث تفاوت کوک در این دو مکتب می‌شود این است که در موسیقی کلاسیک مبنای کوک نت لا 440 هرتز است اما در موسیقی ایرانی مبنای کوک ساز نغمه شاهد در دستگاه موسیقی می‌باشد و فرکانس خاصی که برای شاهد یک دستگاه انتخاب می شود بستگی به ذوق نوازنده و شرایط زمان و مکان دارد.
شیوه اجرا
یکی از مهم ترین تفاوت هایی که در اصول کمانچه نوازی مکتب قدیم و جدید وجود دارد، شیوه اجرای ساز در این دو مکتب است. شیوه اجرا در واقع به تکنیک های نواختن، درک نوازنده از موسیقی، اندیشه نوازنده و چگونگی بیان احساسات در موسیقی گفته می‌شود.
اجرای هجاهای کوتاه و بلند
موسیقی ایرانی ترکیبی از هجاهای کوتاه و بلند می باشد، که هجاهای کوتاه توسط ضربات تک و هجاهای بلند توسط ضربات ریز یا در برخی سازها توسط حرکات کشیده اجرا می‌شوند.
در شیوه های جدید ضربات تک همه مثل هم نواخته می شوند ولی در شیوه های قدیم هیچکدام از تک ها شبیه هم نیستند و از نظر اندازه، شدت و سرعت متفاوت هستند.
ضربات کشیده ها یا ریز هم همینطور، در شیوه های جدید این حرکت یک کشش یکنواخت برروی سیم می باشد ولی در شیوه‌ی قدیم نحوه اجرای این حرکت از تنوع بسیار زیادی برخوردار می باشد.
اشاره
اشاره در شیوه جدید کمانچه نوازی خیلی کم به کار می‌رود و نحوه اجرای آن هم متفاوت است اما در شیوه قدیم این تکنیک به وفور استفاده می‌شده است.
ویبراسیون
در مکتب جدید کمانچه نوازی، ویبراسیون به حرکت فیزیکی انگشت بر روی سیم گفته می‌شود که گاهی تا ربع انگشت اطراف نغمه حرکت می‌کند. ولی در شیوه های قدیم ویبراسیون فیزیکی وجود ندارد و ناله های نغمات درونی است و هر نغمه در هر مقام ناله ای متفاوت باید داشته باشد که این بسیار مشکل است.
چهار مضراب
چهارمضراب در شیوه ی جدید به کلی تغییر کرده ولی در شیوه های قدیم همانگونه که در تار و یا سنتور پایه های متنوعی برای چهارمضراب وجود دارد در کمانچه هم همینطور است.
تغییر در ساختمان ساز
تغییرات فیزیکی در کمانچه به منظور بهبود صدای ساز به وجود آمده اند. مثلا نوازندگان به مرور زمان پی بردند که با بلند تر شدن طول دسته، صدای ساز دلنشین تر و عمیق تر می‌شود.
همچنین کوتاه شدن پایه ساز به این منظور انجام گرفت که نوازندگان با توجه به شیوه نوازندگی جدید راحت تر باشند.
تفاوت در نوع نشستن نوازنده
در مکتب قدیم، نوازنده ساز را در سمت چپ و نزدیک به زانو قرا می داد. ساز به شکل عمود و صاف قرار می گرفت . در این مکتب، در زمان استفاده از سیم های مختلف، ساز روی پایه می چرخد.
در مکتب جدید اما، نوازنده بر روی صندلی می نشیند و ساز را یا بر روی پای چپ یا بین دو پا قرار می دهد.
